Radio Bloemendaal: 1924-1948 [1983]

Rob Essers

Radio Bloemendaal: 1924-1948

Voorgeschiedenis

In de Nederlandsche Staatscourant van 1 augustus 1923 maakt de Minister van Waterstaat, Ir. G.J. van Swaay, bekend dat "het voornemen bestaat om dagelijks tusschen 7 en 10 n.m. en des Zondags bovendien van 3 tot 5 n.m. (...) de gelegenheid te geven voor het rondzenden van mededeelingen aan allen, z.g. broadcasting, waaronder wordt verstaan het verspreiden van mededeelingen van woord- en tooninhoud van ontspannenden, leerzamen, politieken, ethischen en religieuzen aard, bestemd voor allen, die daarnaar wenschen te luisteren".¹ Degenen die voor een machtiging in aanmerking willen komen, worden verzocht zich vóór 15 augustus 1923 te wenden tot de Directeur-Generaal der Posterijen en Telegrafie. Voor zover bekend heeft de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal in eerste instantie van deze mogelijkheid nog geen gebruik gemaakt.

Ruim een half jaar later echter verschijnt in de Nieuwe Rotterdamsche Courant het bericht, dat op de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal een uitzender wordt geplaatst, "(...) opdat menschen, die niet in de kerk kunnen komen de preek draadloos kunnen volgen";² het Algemeen Handelsblad brengt het zelfde nieuws een dag later onder de kop "'Moderne' Gereformeerden".³

Het blijkt hier te gaan om een initiatief van Mr. J.H. Monnik uit Haarlem, die zich - nadat de berichten in de pers reeds verschenen waren - op 3 april 1924 namens de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal schriftelijk wendt tot de Directeur-Generaal der P en T. Het gedane verzoek resulteert in een mondeling overleg op 16 april 1924, waarin de bezwaren tegen het verlenen van een vergunning uiteengezet worden, gevolgd door een brief d.d. 17 april 1924, waaruit blijkt dat door de Directeur-Generaal aan de heer Monnik toch "(...) persoonlijk 'bij wijze van proefneming' op a.s. Paaschzondag vergunning werd verleend tot het doen werken van Uwe installatie op genoemde uren", te weten van 10.00 tot 12.00 uur en van 17.00 tot 19.00 uur. Het betreft hier een machtiging voor (de aanleg en) het gebruik van niet voor het openbaar verkeer bestemde radiotelegrafen en -telefonen ex artikel 3, eerste lid, Telegraaf- en Telefoonwet 1904 (Stb. 7).⁴

Expliciet wordt erop gewezen, dat het verlenen van deze vergunning geen enkele gevolgtrekking rechtvaardigt ten aanzien van de uiteindelijke beslissing inzake een (toekomstige) machtiging.

De eerste (legale) uitzending van Radio Bloemendaal -aangekondigd in het Algemeen Handelsblad ⁵ - vindt plaats op 20 april 1924, zij het dat de vergunning niet aan de Raad der Gereformeerde Kerk maar aan de heer Monnik persoonlijk verleend is. Dat er al eerder sprake zal zijn geweest van illegale (test)uitzendingen lijdt geen twijfel. Alleen al door de oprichting van de zender zonder machtiging van de Minister van Waterstaat is gehandeld in strijd met artikel 3 T en T wet; de Minister laat dit dan ook niet onvermeld in zijn brief d.d. 26 mei 1924 aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal, waarbij hij het verzoek doet dit onder de aandacht van de technische adviseurs te brengen.

Op 25 april 1924 zegt de heer Monnik de Directeur-Generaal der P en T dank voor zijn brief d.d. 17 april 1924; hij verzoekt hem daarbij tevens om de experimentele uitzendingen te mogen voortzetten. Dit heeft tot gevolg, dat op 4 mei 1924 wederom uitgezonden mag worden.⁶ Dit maal echter ontbreekt in het Algemeen Handelsblad de aankondiging van de uitzendingen; ook op andere wijze kon niet worden achterhaald of deze daadwerkelijk hebben plaatsgevonden.

Aanvraag voorlopige machtiging

De Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal verzoekt de Minister van Waterstaat in een adres d.d. 18 april 1924 om een vergunning voor het gebruik van een radiotelefonische uitzendinrichting in het kerkgebouw aan de Vijverweg te Bloemendaal. Het adres dat ondertekend is door de praeses, Ds. J.C. Brussaard, en de scriba, J. Tanis, belandt op 23 april 1924 bij het hoofdbestuur der P en T.

Opmerkelijk is de moeite die men zich getroost om het tijdelijke aspect te benadrukken door erop te wijzen:
- "(...) dat requestrant volkomen beseft, dat nu het vraagstuk der radio-telegrafie en -telefonie nog comissoriaal is, wellicht eene definitieve vergunning nog niet gegeven kan worden";
- "(...) dat requestrant zich echter vleit met de hoop, dat met het oog op het bijzondere belang, dat juist zieken en bejaarden bij het draadloos hooren der preeken en ondermeer ook van het uitspreken van den zegen hebben, Uwe Excellentie termen en wegen zal vinden om al was het dan zeer voorlopig bij wijze van proef daarvoor tijdelijk aan requestrant vergunning te verleenen en in dat geval, zoo enigszins mogelijk met geheele, althans nagenoeg geheele ontheffing van de anders daarvoor gevraagd wordende retributie";
- "(...) dat requestrant gaarne reeds bij voorbaat verklaart, dat bij het eventueel verleenen van zulk een volmaakt voorloopige vergunning, requestrant daaruit nimer eenige aanspraak zal trachten af te leiden tot het verkrijgen van eene definitieve vergunning, noch ook tot het doen voortduren van het geheel tijdelijk verlof".

De briefwisseling tussen de Minister van Waterstaat en de Directeur-Generaal der P en T⁷ resulteert in het antwoord d.d. 26 mei 1924 aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. Daarin deelt Minister Van Swaay mee, dat hij bereid is "(...) op volstrekt tijdelijken voet machtiging te verleenen voor den aanleg en het gebruik van een radiotelefoon-zendinrichting in het kerkgebouw aan den Vijverweg te Bloemendaal voor het uitzenden van preeken des Zondags tusschen 10 en 12 v/m en 5 en 7 n/m, zulks met een golflengte van 200 Meter en een maximum-energie van 100 Watt". Het verzoek om gehele of gedeeltelijke ontheffing van de te betalen retributie wordt niet gehonoreerd.

Namens de kerkeraad laat de heer Tanis op 11 juni 1924 schriftelijk aan de Minister weten "gaarne op volstrekt tijdelijken voet" een machtiging met ingang van 15 juni 1924 te willen ontvangen, met dien verstande dat om financiële redenen het aantal uitzenduren per week tot 3 zal worden teruggebracht.

Machtigingsvoorwaarden

Op 14 juni 1924 verleent de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal⁸ de machtiging:
- "(...) te rekenen van 15 Juni 1924";
- "(...) op volstrekt tijdelijken voet";
- "(...) voor den aanleg en het gebruik van een radio-telefonische zendinrichting in het kerkgebouw aan den Vijverweg, te Bloemendaal";
- "(...) voor het uitzenden van preeken des Zondags tusschen 10 en 11½ uur v.m. en 5 en 6½ uur n.m.";
- "(...) zulks met eene golflengte van 200 M. en een maximum-energie van 100 Watt";
- "(...) te dezer zake (is aan het Rijk) twee honderd negentig (ƒ 290,-) per jaar verschuldigd".

Daarnaast wordt gewezen op de (overige) voorwaarden, aangegeven in de brief d.d. 24 mei 1924:
- "(...) aan het verleenen van zulk een tijdelijke machtiging (mag) op geen enkele grond eenigerlei aanspraak worden ontleend voor het verkrijgen van eene definitieve";
- "(...) indien een blijvende machtiging verleend wordt, zal opnieuw worden nagegaan welke voorwaarden daaraan verbonden moeten worden, ook in verband met de vraag of niet slechts bij toerbeurten, dus niet elken Zondag, mag worden uitgezonden en welke golflengte kan worden gegeven".

Zowel van de brief d.d. 26 mei 1924 als van de brief d.d. 14 juni 1924 wordt de Permanente Comissie voor de Radiotelegrafie door de Minister in kennis gesteld.

Problemen

In hoeverre de machtigingsvoorwaarden voor wat betreft uitzendtijden, golflengte en vermogen worden nageleefd, is moeilijk na te gaan. De stand der techniek speelt hierbij - met uitzondering van de uitzendtijden - zeker een rol.

Het Algemeen Handelsblad meldt op 15 juni 1924, de dag waarop de Beschikking van 14 juni 1924 in werking treedt, in de rubriek Radio-nieuws: "Heden: 10-11½ en 4½-6½ u. Preeken, uit te zenden door de Geref. Kerk te Bloemendaal, golfl.. 200 à 300 m."⁹ De middaguitzending lijkt een half uur te vroeg te beginnen en ook met de golflengte wordt het niet zo nauw genomen. Niet uitgesloten moet worden, dat hier evenwel sprake is van onjuiste informatie en/of zetfouten. In de daaropvolgende maanden ontbreken in het Algemeen Handelsblad de aankondigingen van de uitzendingen uit Bloemendaal.

In Radio Expres van 23 oktober 1924 is een artikel gewijd aan "De zender der Geref. Kerk te Bloemendaal",¹⁰ waarin voornamelijk wordt ingegaan op de technische kant van de zender. Hieruit blijkt, dat de heer Monnik - "zelf volkomen analphabeet zijnde op radiogebied" - een kat in de zak heeft gekocht bij een firma in Amsterdam, die hem voor weinig geld aan een zender zou helpen. De golflengte van de zender die ongeveer 500 à 600 meter bleek te zijn in plaats van de voorgeschreven 200 meter, is volgens de schrijver van het artikel in overleg met de heer Monnik op 300 à 340 meter gebracht, "(...) daar iedereen niet zoo gemakkelijk op de 200 M. kon komen en speciaal afstemmen, daar de uitzending in de eerste plaats voor zieke menschen in de gemeente zou plaats hebben, die nog niet eens wisten hoe zoo'n radiotoestel er uitzag". De preken blijken 's morgens nog wel eens uit te lopen: "De seintijden der kerk vallen des Zondagsmorgens van 10 tot ongeveer kwart voor twaalf en des avonds van 5 tot 6½ uur." ¹¹

Het artikel in Radio Expres ontsnapt niet aan de aandacht van de Directeur-Generaal der P en T; op 3 november 1924 informeert hij of het juist is, dat - in strijd met de tijdelijke machtiging - met een golflengte van 300 à 340 meter wordt uitgezonden. De kerkeraad reageert op 10 november 1924 met de mededeling, dat de schrijver van het artikel bij de leden niet bekend is en dat de heer Monnik inmiddels naar Zuid-Afrika is vertrokken. Toegegeven wordt dat de golflengte "wel eens wat hoger is dan 200 Meter", maar dat men tracht zich aan de machtigingsvoorwaarden te houden.

Het is dan ook verwonderlijk, dat het Algemeen Handelsblad vanaf het begin van de wekelijkse aankondigingen op 18 januari 1925 als golflengte 340 meter noemt,¹² drie weken later gewijzigd in 350 meter.¹³ Begin 1927 wordt de golflengte die in de aankondigingen in het Algemeen Handelblad genoemd wordt van 350 meter gewijzigd in 265 meter.¹⁴

Er bestaan geen aanwijzigingen dat de voorwaarde dat uitsluitend op zondagen mag worden uitgezonden, niet zou zijn nageleefd. Zelfs op 25 december 1926 wordt niet uitgezonden.¹⁵

Uitbreidingsplannen

Op 12 december 1925 publiceert De Telegraaf het bericht, dat er bij de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal plannen bestaan voor een nieuw uitzendstation, dat "geheel Nederland" kan bereiken.¹⁶ In verschillende christelijke bladen worden in de zelfde maand sympathisanten opgeroepen deze plannen te steunen.

Ook dit maal reageert de Directeur-Generaal der P en T, Ir. M.H. Damme;¹⁷ op 2 januari 1926 deelt hij de kerkeraad mee, dat een nieuwe machtiging nodig is "voor de oprichting van een zoodanig nieuw station". Zolang de door de toenmalige Minister van Waterstaat, Ir. M.C.E. Bongaerts,¹⁸ ingestelde Comissie Ruys de Beerenbrouck¹⁹ zich met het vraagstuk van de radio-omroep bezighoudt, kan niet op aanvragen voor nieuwe machtigingen worden ingegaan.²⁰

Golflengte

Hierboven is reeds gesignaleerd, dat tot begin 1927 vermoedelijk uitgezonden wordt op een golflengte van 350 meter, hoewel de machtigingsvoorwaarden over 200 meter spreken. Naar aanleiding van een bericht in De Telegraaf van 13 augustus 1926, waaruit blijkt dat Bloemendaal gaat zenden op 566 meter, laat de Directeur-Generaal der P en T de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal weten, dat zonder goedkeuring niet op een andere golflengte mag worden uitgezonden.²¹ Uit de correspondentie tussen de Directeur-Generaal en de Nederlandsche Seintoestellenfabriek te Hilversum blijkt, dat de kerkeraad op 17 november 1926 nog niet gereageerd heeft.²²

Vanaf 5 maart 1927 wordt - volgens het Algemeen Handelsblad ²³ - uitgezonden op een golflengte van 265 meter; gelet op de machtigingsvoorwaarden dus een verandering in de goede richting. De vermelding van de golflengte blijft vanaf 23 juli 1927 achterwege,²⁴ terwijl met ingang van 20 augustus 1927 de aankondiging "Bloemendaal: 10 u. en 5 u. Godsdienstoefening" in het Algemeen Handelsblad ontbreekt.

Doordat Nederland toetreedt tot het op 25 november 1927 te Washington gesloten Internationaal radiotelegraafverdrag, met het daarbij behorende reglement,²⁵ komt de gebruikte golflengte in gevaar. In zijn brief d.d. 13 juli 1928 deelt de Directeur-Generaal der P en T aan de kerkeraad mee, dat "(...) ten gevolge van het geringe aantal golflengten waarover ons land de beschikking zou krijgen, het station Bloemendaal zeer waarschijnlijk niet zou kunnen blijven gehandhaafd en dat daarom alle uitgaven van eenige beteekenis ten behoeve van dit station ontraden dienden te worden".²⁶ De verdeling van de golflengten²⁷ voor Europese stations wordt van 4 tot en met 13 april 1929 in Praag geregeld. Hoewel de door de Gereformeerde Kerk gebruikte golflengte niet exclusief aan Nederland wordt toegewezen, leidt dit niet tot intrekking van de machtiging (of wijziging van de machtigingsvoorwaarden), zoals door de Directeur-Generaal was voorzien.

Wel blijkt dat in plaats van de in de machtiging aangegeven 200 meter of de in het Algemeen Handelsblad genoemde 265 meter naar verloop van tijd gebruik wordt gemaakt van de golflengte van 245,9 meter, "(...) één der golven, behoorende tot de zg. bij internationale overeenkomst vastgestelde 'ondes communes'".²⁸ Pas nadat de Minister van Waterstaat, Mr. P.J. Reymer,²⁹ daar op 27 juli 1932 op wijst, verzoekt de heer Tanis, namens de kerkeraad en de radiocomissie om wijziging van de machtigingsvoorwaarden.³⁰ Op 16 oktober 1932 wordt het verzoek om uit te mogen zenden op een golflengte van 245,9 meter door de Minister ingewilligd.³¹

Regeling van de omroep

De voorlopige machtiging voor het uitzenden van preken met ingang van 15 juni 1924, die aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal werd verleend, is tot stand gekomen in een periode dat de radio-omroep in Nederland nog niet wettelijk is geregeld. Alleen de Hilversumsche Draadlooze Omroep (HDO) had in die tijd de beschikking over de zender van de Nederlandsche Seintoestellen Fabriek (NSF), die over een zogenaamde "fabrikantenmachtiging" beschikte.³²

Voor 1919 was het op grond van het Koninklijk Besluit van 6 maart 1905 (Stb. 90) verboden om zonder vergunning "eenige electrische inrichting bestemd voor het niet openbaar telegrafisch en telefonisch verkeer door middel van toestellen, welke op de eindpunten niet onderling door draden of geleidingen zijn verbonden", aan te leggen of te gebruiken.³³ Dit besluit is gebaseerd op artikel 12 T en T wet, dat de mogelijkheid opent om voorschriften te geven ter voorkoming en opheffing van belemmering van (openbare) telegrafen en telefonen. Na de wijziging van artikel 3 van de T en T wet bij de Wet van 21 maart 1919 (Stb. 130) is op grond daarvan "voor den aanleg en het gebruik van niet voor het openbaar verkeer bestemde radio-telegrafen en -telefonen (...) eene machtiging van Onzen Minister van Waterstaat vereischt".³⁴ Het desbetreffende onderdeel van het besluit van 6 maart 1905 wordt dan ook ingetrokken.³⁵

Alle omroepen maakten aanvankelijk gebruik van de zender van de NSF te Hilversum.³⁶ In afwachting van een definitieve regeling van de omroep is echter op 1 september 1926 aan NCRV en KRO gezamenlijk een machtiging verleend tot aanleg en gebruik van een zender te Huizen;³⁷ deze zender - eigendom van de NV Nederlandsche Draadlooze Omroep, een combinatie van NSF, NCRV en KRO - is op 22 oktober 1927 in gebruik genomen. Op 18 april 1928 verleent de Minister van Waterstaat, aan de NSF een machtiging voor de aanleg en het gebruik van een zender te Hilversum ten behoeve van door de Minister aan te wijzen organisaties;³⁸ deze komt in de plaats van de fabrikantenmachtiging uit maart 1924. AVRO en VARA worden - ook in afwachting van een definitieve regeling - door de Minister aangewezen om de uitzendingen door middel van deze zender te verzorgen.³⁹

Diverse commissies hebben zich met het radiovraagstuk beziggehouden, voordat een wettelijke regeling tot stand komt:⁴⁰
- de Permanente Commissie voor de Radiotelegrafie;⁴¹
- de Commissie voor Radiotelefoonconcessies; (Commissie Lely), die zich beziggehouden heeft met de verdeling van golflengten;⁴²
- de Commissie voor wijziging van den Telegraaf- en Telefoon-wet 1904 (Stb. 7), de zogenaamde "Kleine Commissie (1923)";
- de Commissie tot onderzoek van de organisatie van den Technischen Dienst van het Staatsbedrijf der PTT (Commissie Nolting);⁴³
- de Comissie Posthuma, een officieuze commissie ter bestudering van de oprichting van een Nationale Omroep Maatschappij;
- de Regeringscommissie voor den Nationalen Draadloozen Omroep (Commissie Ruys de Beerenbrouck).⁴⁴

Het op 9 juni 1927 door de Minister van Waterstaat, Mr. H. van der Vegte ⁴⁵, ingediende wetsontwerp betreft een wijziging van de T en T wet en niet een afzonderlijke wet, zoals de Commissie Ruys de Beerenbrouck had bepleit.⁴⁶ Het wetsontwerp behelst de toevoeging van artikel 3ter, waarin ondermeer bepaald wordt dat "bij algemeenen maatregel van bestuur (...) voorschriften (worden) gegeven ter regeling van den aanleg en het gebruik van daarin te omschrijven radiotelegraaf- en radiotelefooninrichtingen, niet bestemd voor het overbrengen van telegramen of het voeren van gesprekken (...)". Opmerkelijk is de verregaande delegatie; in artikel 3ter wordt slechts bepaald welke onderwerpen bij algemene maatregel van bestuur geregeld zouden kùnnen worden.⁴⁷ Het wetsontwerp komt overigens niet ongeschonden door de Tweede Kamer; zo wordt ondermeer de voorgestelde omroepretributie verworpen⁴⁸ en wordt artikel 3quater inzake de (benoeming, samenstelling en werkwijze van de) Radioraad aan de wet toegevoegd.⁴⁹ De uitzendingen vanuit de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal komen niet ter sprake. De wijziging van de T en T wet bij de Wet van 12 mei 1928 (Stb. 169) treedt op 26 juni 1928 in werking.⁵⁰

De definitieve regeling van de omroep komt pas in 1930 tot stand tijdens de ambtsperiode van Minister Reymer. Met de vaststelling van de algemene maatregel van bestuur bij Koninklijk Besluit van 9 mei 1930 (Stb. 159), het daarbij behorende Radio-reglement 1930, en het hierop gebaseerde en geenszins onomstreden Zendtijdbesluit⁵¹ is deze een feit. In artikel 2, eerste lid, van het Radio-reglement 1930 wordt bepaald, dat het "zonder een machtiging van den Minister (...) verboden (is) aan te leggen of te gebruiken een radio-electrische inrichting, bestemd tot het uitzenden (waaronder begrepen heruitzenden) van mededeelingen van woord-, toon- of beelinhoud van ontspannenden, leerzamen, politieken, aesthetischen, ethischen of religieuzen aard, bestemd voor allen, die deze wenschen te ontvangen".

Ook de zender van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal lijkt hieronder te vallen. Dat kan niet gezegd worden van andere bepalingen uit artikel 2; de Raad der Gereformeerde Kerk kan moeilijk gezien worden als "een rechtspersoonlijkheid bezittende omroeporganisatie",⁵² en/of "in zoodanige mate gericht (...) op bevrediging van in het volk levende cultureele of godsdienstige behoeften, dat hare uitzendingen uit dien hoofde geacht kunnen worden van algemeen nut te zijn".⁵³ Het is dan ook niet zo verwonderlijk, dat Minister Reymer in zijn beschikking van 15 mei 1930 (Zendtijdbesluit) wel refereert aan de voorlopige machtigingen die aan NCRV en KRO en aan AVRO en VARA zijn verleend,⁵⁴ maar niet aan de Beschikking van 14 juni 1924 waarbij aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal op volstrekt tijdelijke voet machtiging is verleend voor de aanleg en het gebruik van een radio-telefonische zendinrichting. De voorlopige machtiging uit 1924 ex artikel 3 T en T wet blijft gehandhaafd, ondanks het feit dat deze op gespannen voet staat met het op artikel 3ter van de wet gebaseerde Radio-reglement 1930; daarbij komt dat een overgangsbepaling die hier uitkomst had kunnen bieden, ontbreekt. Wellicht is artikel 70, eerste lid, onder 10, van het Radio-reglement 1930 van toepassing:
"Zonder een machtiging van den Minister is het verboden aan te leggen, te gebruiken of gereed ten gebruike aanwezig te hebben:
1°. inrichtingen, bedoeld in een der voorgaande hoofdstukken, voor andere doeleinden dan daarin omschreven".
Indien met "andere doeleinden" in dit verband slechts verwezen zou worden naar artikel 2, eerste lid, dan is hiervan bij de zender Bloemendaal geen sprake. Wordt mede in beschouwing genomen artikel 2, tweede lid, op grond waarvan de mededelingen etc. afkomstig moeten zijn van een omroeporganisatie, dan kan het gebruik van de zender door de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal wel als een gebruik voor andere doeleinden worden gezien. De voorlopige machtiging kan dan na het inwerking treden van het Radio-reglement 1930 geacht worden mede op grond van artikel 70 van dit reglement te zijn verleend.

Op grond van bovenstaande moet worden geconcludeerd, dat de uitzendingen vanuit Bloemendaal niet worden gezien als een vorm van radio-omroep in de zin van artikel 2 van het Radio-reglement 1930; hiermee behoeft bij de verdeling van zendtijd dus geen rekening gehouden te worden. Van het Zendtijdbesluit is hooguit de onder punt 11 genoemde regel van toepassing, dat "in de gevallen waarin de voorgaande bepalingen niet in eene regeling voorzien, (...) deze door den Minister getroffen (wordt), zoo noodig den Radio-raad gehoord".

Concurrentie

In 1932 geeft de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal er opnieuw blijk van het bereik van de zender te willen uitbreiden. Uit een circulaire van de Radiocommissie en uit mededelingen daaromtrent in de Gereformeerde Kerkbode⁵⁵ van 25 juni 1932 blijkt, dat wederom het voornemen bestaat om de zender zodanig in te richten, dat deze door iedereen in Nederland zal kunnen worden beluisterd.⁵⁶

Minister Reymer wordt met name door de voorzitter van de NCRV, de Bennekomse advocaat en lid van gedeputeerde staten van Gelderland Mr. A. van der Deure, hierop geattendeerd middels toezending van genoemde circulaire en het bericht uit de Gereformeerde Kerkbode. De NCRV is pas ontstaan nadat er vanuit Bloemendaal reeds uitgezonden werd. Een oproep in De Nederlander van 30 april 1924 leidde op 15 november 1924 tot de definitieve oprichting van de NCRV; de eerste uitzending vond plaats op 24 december 1924.⁵⁷ Vanuit Bloemendaal werd, zoals hierboven reeds naar voren is gebracht, daarentegen reeds op 20 april 1924 uitgezonden; vanaf 15 juni 1924 geschiedde dit wekelijks.

Op 27 juli 1932 wendt de Minister van Waterstaat zich schriftelijk tot de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal; hij geeft daarbij een uitgebreid overzicht van de geschiedenis van de uitzendingen vanuit Bloemendaal en komt daarbij tot de volgende conclusies:
"8. Het behoeft geen betoog, dat een dergelijke uitbreiding van het door U in 1924 gestelde doel door mij niet zou kunnen worden goedgekeurd.
9. Afgescheiden van het feit, dat Uw Raad niet is een omroepvereeniging als bedoeld in artikel 3ter der Telegraaf- en Telefoonwet 1904, nader uitgewerkt in artikel 2 van het Radio-reglement 1930, zou versterking van den zender in den door U bedoelden zin, met het oog op de golflengte bezwaren mede-brengen, terwijl voorts met het oog op de consequenties ten opzicht van andere kerkgenootschappen, inwilliging van een door U terzake in te dienen verzoek niet zou kunnen geschieden.
10. In verband met een en ander geef ik U met aandrang in overweging de inrichting te gebruiken voor het doel, dat in Uwe oorspronkelijke aanvraag werd aangegeven en U stipt te houden aan de bepalingen welke terzake in de U op volstrekt tijdelijken voet verleende machtiging zijn vastgelegd."
Voorts wijst de Minister op de - ten onrechte gebruikte - golflengte van 245,9 meter ⁵⁸ en vraagt hij uitdrukkelijk om hem te berichten, dat men zich voortaan stip aan "de voorloopige machtigingsvoorwaarden" zal houden.

In zijn brief d.d. 12 september 1932 verklaart de heer Tanis namens de Raad en de Radiocommissie van de Gereformeerde Kerk zich nauwgezet aan de voorwaarden te zullen houden. Tevens verzoekt hij - op aanraden van de Minister - om wijziging van de machtigingsvoorwaarden voor wat betreft de golflengte. Op 16 oktober 1932 deelt Minister Reymer de kerkeraad mee kennis genomen te hebben van de brief d.d. 12 september 1932 en verleent toestemming om op de gewenste golflengte (245,9 meter) uit te zenden.⁵⁹

Ondanks de definitieve regeling van de radio-omroep is de aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal in 1924 verleende machtiging medio 1932 nog steeds van kracht.

Andersdenkenden

In 1934 doen zich rond de uitzendingen uit Bloemendaal problemen voor met het katholieke volksdeel. Luisteraars uit Haarlem, Denekamp en Heerenveen wenden zich tot de KRO om uiting te geven aan hun verontwaardiging overeen uitzending van 17 juni 1934. De twee laatstgenoemde woonplaatsen geven aan, dat het bereik van de zender aanzienlijk moet zijn geweest, in ieder geval aanmerkelijk groter dat de eigen "huiszittende gemeente", waarvan bij De Boer sprake is.⁶⁰ De klachten hebben betrekking op de wijze waarop Ds. J.C. Brussaard zich heeft uitgelaten over het Sacrament des Altaars:
"Als die man de verandering niet begrijpt, waarbij het brood en wijn wordt veranderd in het Lichaam en Bloed van JesusChristus, laat hem er dan zijn mond over houden, en dan ook te zeggen 'die fanatieke leer van Rome' waar bemoeit die predikant zich mee?".⁶¹ De KRO zendt de klachten door naar de Radioraad,⁶² waarna deze via de Radio-Omroep contrôle-commissie bij de Minister van Binnenlandse Zaken belanden. Vanaf 1933 ressorteert de PTT namelijk niet langer onder het Ministerie van Waterstaat, maar is de Minister van Binnenlandse Zaken, in casu Mr. J.A. de Wilde,⁶³ met de zong voor de zaken van dit staatsbedrijf - en dus ook de omroep - belast.

Bij Koninklijk Besluit van 3 juli 1930 (Stb. 272) is de controle op uitzendingen van de radio-omroep, gebaseerd op artikel 3ter, vierde lid, T en T wet, nader geregeld. Door de wijziging van artikel 10 van het Radio-reglement 1930 wordt de controle op hetgeen door middel van de inrichtingen wordt uitgezonden, alsmede de richtlijnen volgens welke deze zal worden uitgeoefend door een door de Kroon te benoemen lichaam (Radio-Omroep contrôle-commissie), geregeld bij algemene maatregel van bestuur. De in artikel 2 van het Radio-reglement 1930 bedoelde omroeporganisaties zijn verplicht zich aan deze controle te onderwerpen. Een en ander is geregeld in het Radio-contrôle-reglement 1930, dat aan het besluit van 3 juli 1930 is gehecht.

Op 19 september 1934 zendt de Radio-Omroep contrôle-commissie de Minister van Binnenlandse Zaken de klachten die zij van de KRO ontvangen heeft, en verzoekt zij de Minister om de benodigde gegevens te verschaffen ter beantwoording van de vraag, of de commissie de bevoegdheid heeft de uitzendingen via de zender van de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal onder haar controle te brengen.⁶⁴ Deze vraag moet ontkennend worden beantwoord.⁶⁵ De aan de kerkeraad verleende machtiging is gebaseerd op artikel 3 T en T wet; de werkzaamheden van de Radio-Omroep contrôle-comissie strekken zich slechts uit tot hetgeen door middel van de in artikel 3ter T en T wet bedoelde inrichtingen wordt uitgezonden.⁶⁶ Bovendien is de Raad der Gereformeerde Kerk, zoals hierboven reeds is vastgesteld, geen omroeporganisatie in de zin van artikel 2 van het Radio-reglement 1930, en derhalve niet - op grond van artikel 10, tweede lid, van dit reglement⁶⁷ - verplicht zich aan de controle door de Radio-Omroep contrôle-commissie te onderwerpen.

Bovengenoemde klachten zijn op 28 september 1934 onderwerp van gesprek tussen de Minister van Binnenlandse Zaken en de Directeur-Generaal der PTT; dit resulteert in een brief d.d. 1 oktober 1934 aan Ds. Brussaard.⁶⁸ De milde toon van de brief van Minister De Wilde verschilt aanmerkelijk van de wijze waarop zijn voorganger de (katholieke) Minister van Waterstaat, Mr. P.J. Reymer, zich op 27 juli 1932 tot de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal richtte.⁶⁹ Uit het concept van de brief⁷⁰ moet worden afgeleid, dat Minister De Wilde en Ds. Brussaard elkaar blijkbaar kenden, hetgeen verklaart waarom deze keer Ds. Brussaard en niet de kerkeraad wordt aangeschreven.

De brief begint met de aanhef "Amice", terwijl de geadresseerde ook voortdurend wordt getutoyeerd. Veelzeggend is de opmerking bij het concept: "Secretarie! Te schrijven op semi-officieel papier van den Minister. Te verkrijgen bij Hr Muysken." De volgende zin uit het concept is doorgehaald, maar wel illustratief voor (de rest van) de brief:
"Je zult wel van mij willen aannemen, dat ik wegens onbekendheid met den inhoud der rede niet priori aanneem, dat de klachten terecht zijn geuit. Evenwel bestaat de mogelijkheid, dat de voorganger een oogenblik heeft vergeten, dat de rede per radio werd uitgezonden." Overigens was de voorganger waarover geklaagd werd Ds. Brussaard zelf.

Minister De Wilde vraagt Ds. Brussaard, of het niet mogelijk zou zijn "(...) om, ten einde in de toekomst zulke klachten te voorkomen, ook aan den inhoud der uitzendingen uit de gereformeerde kerk te Bloemendaal zoodanige beperkingen op te leggen, dat zij voldoen aan dezelfde normen als die, welke krachtens de bepalingen opgenomen in het op de Telegraaf- & Telefoonwet 1904 (Stbl nr 7) steunende Radio-reglement 1930, voor de overige uitzendingen van den Nederlandschen radio-omroep van toepassing zijn hetgeen zou kunnen worden bereikt door ook voor eerstbedoelde uitzendingen de Radio-omroep-contrôle-commissie in te schakelen". De tweede vraag luidt: "Zou het niet mogelijk zijn de radio-uitzendingen geheel te staken en deze te vervangen door de doorgifte van de godsdienstoefeningen langs de geleidingen van een zoogenaamde kerktelefoon, zooals reeds in vele plaatsen van ons land geschiedt." Ds. Brussaard wordt aan het slot van de brief gevraagd zijn gedachten over het bovenstaande eens te laten gaan. "Ik ben natuurlijk gaarne bereid een en ander met je te bespreken. Dit schrijven zou dan als inleiding van zulk een bespreking kunnen dienen", aldus Minister De Wilde.

Of een dergelijk gesprek ook inderdaad heeft plaatsgehad, kon niet worden achterhaald. Een feit is in ieder geval, dat de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal geen gebruik is gaan maken van een kerktelefoonnet en ook de Radio-Omroep contrôle-commissie niet is ingeschakeld.

Radiodistributie I

Doordat de uitzendingen van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal niet vallen onder de mededelingen van woord-, toon- of beeldinhoud etc. die door omroeporganisaties worden uitgezonden (artikel 2 van het Radio-reglement 1930), is het radiodistributiebedrijven niet toegestaan de kerkdiensten door te geven. Een verzoek daartoe van de Radio-Centrale ROV (Rijnsburg, Oegstgeest, Valkenburg ZH) d.d. 9 maart 1935⁷¹ wordt door de Minister van Binnenlandse Zaken afgewezen;⁷² doorgifte van deze uitzendingen is in strijd met artikel 32 van het Radio-reglement 1930.

De Bond van Exploitanten van Radio-Centrales (BERC) neemt over deze zaak op 30 april 1935 contact op met het Hoofdbestuur der PTT, maar ook Directeur-Generaal Damme kan hieraan niets veranderen.⁷³ In het Handboek voor Radio-Centrales wordt het onder de kop "bedrijfsbeperkingen" als volgt geformuleerd:
"Dan is er de collega in het overwegend gereformeerde of orthodox-protestante dorp, wiens luisteraars des Zondags-morgens zoo gaarne de uitzendingen uit de gereformeerde kerk van Bloemendaal beluisteren. Hoe moet hij het zijn luisteraars duidelijk maken, dat de regeening hem dat verbiedt? Zij gelooven hem eenvoudig niet, zooals te begrijpen is en... alleen noodgedwongen zullen zij de centrale, waarover zij overigens zeer tevreden zijn, houden, zoolang de middelen voor een eigen toestel ontbreken. Welk een schade, welk een verdriet wordt hier talloozen menschen aangedaan, zonder dat iemand andere dan formeele redenen kan aanvoeren."⁷⁴

NOZEMA

Een van de zaken die in 1930 nog niet waren geregeld, is het zendervraagstuk. Op 19 februari 1932 hield het Tweede-Kamerlid Van Dijk (AR) een interpellatie "betreffende de maatregelen, die de Minister van Waterstaat zich voorstelt te nemen, teneinde te bevorderen, dat, zonder verspilling van gelden, een aan alle technische eischen voldoende radio-zendapparatuur spoedig tot stand kome".⁷⁵ Een probleem bij dit alles vormde de internationale golflengtenverdeling. Tijdens een conferentie in 1932 te Madrid was het Internationaal radiotelegraafverdrag (Verdrag van Washington) uit 1927 herzien; over de verdeling van de beschikbare golflengten werd van 15 mei tot en met 19 juni 1933 in Luzern vergaderd.⁷⁶ Het resultaat hiervan was voor Nederland onaanvaardbaar.

Voor de zender Bloemendaal is dit nauwelijks van belang gezien het relatief beperkte bereik van de zender en het feit, dat reeds gebruik gemaakt wordt van een niet exclusief aan Nederland toegewezen golflengte ("onde commune"). Een wettelijke regeling van zenderbouw en -exploitatie is echter door de discussie over de beschikbare golflengten vertraagd.

Eind 1933 is door de Minister van Binnenlandse Zaken een commissie ingesteld (Commissie Van Boeyen), die zich met het zendervraagstuk moet bezighouden.⁷⁷ De oplossing ligt bij voorbaat vast: "(...) samenwerking tusschen het Rijk en de omroeporganisaties in den vorm van een met aanleg, beheer en exploitatie belast gemengd bedrijf, waarin het Rijk overwegende zeggenschap heeft".⁷⁸ De commissie krijgt de opdracht te onderzoeken hoe dit gestalte moet krijgen.⁷⁹ Het verslag van de commissie, inclusief een ontwerp van wet met memorie van toelichting, verschijnt in oktober 1934.

Bij Koninklijke Boodschap van 19 januari 1935 wordt het ontwerp van wet houdende maatregelen tot het in het leven roepen van een NV Nederlandsche Omroep Zender Maatschappij (NOZEMA) aan de Tweede Kamer aangeboden.⁸⁰ In artikel 2, eerste lid, van het wetsontwerp (en de wet) wordt bepaald, dat "de Nederlandsche Omroep-Zender-Maatschappij (...), zonder dat hiervoor een machtiging als bedoeld in artikel 3ter, 5e lid der Telegraaf- en Telefoonwet 1904, Staatsblad no. 7, is vereiscbt, met uitsluiting van ieder ander belast (is) met den aanleg en de exploitatie van de zendinrichtingen voor den Nederlandschen radio-omroep". In dit kader is het derde lid van dit artikel van belang:
"Geen op artikel 3ter van de Telegraaf- en Telefoonwet 1904, Staatsblad no. 7, gegronde machtiging voor aanleg en gebruik van een inrichting, bestemd voor anderen omroep dan in artikel 1 sub a bedoeld, zal worden verleend, dan nadat de NOZEMA in de gelegenheid is gesteld op grond van artikel 1, laatste lid, tot den aanleg en de exploitatie van deze inrichting te besluiten."

In het voorgaande is reeds vastgesteld, dat de uitzendingen vanuit Bloemendaal niet worden beschouwd als een vorm van radio-omroep (in de zin van artikel 2 van het Radio-reglement 1930). Hieruit kan worden afgeleid, dat ook van "anderen Omroep" dan de Nederlandsche radio-omroep (artikel 1, eerste lid, onder a, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 (Stb. 403)) geen sprake is. Indien echter met "anderen Omroep" gedoeld wordt op "andere doeleinden" (Radio-reglement 1930, artikel 70, eerste lid, onder 1°) dan omschreven in artikel 2 van het Radio-reglement 1930, dan zou artikel 2, derde lid, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 van toepassing zijn, ware het niet dat:
- de machtiging aan de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal reeds in 1924 verleend is, terwijl in artikel 2, derde lid, sprake is van "zal worden verleend";
- deze machtiging niet gebaseerd is op artikel 3ter, maar -voor de toevoeging in 1928 van dit artikel aan de wet - verleend is op grond van artikel 3 T en T wet.
Voor nieuwe initiatieven zal artikel 2, derde lid, van de Radio-Omroep-Zenderwet 1935 dus wel gelden.

Voor het eerst in de parlementaire geschiedenis is bij de behandeling van het wetsontwerp vrij uitvoerig aandacht besteed aan de positie van de zender Bloemendaal. In het Voorlopig Verslag vragen verscheidene leden zich af, welke invloed de voorgestelde regeling zal hebben op het voortbestaan van deze zender.⁸¹ Minister De Wilde antwoordt hierop, dat de machtiging noch zal worden ingetrokken, noch zal de NOZEMA tegen de wil van de huidige machtiginghouder de zender kunnen gaan exploiteren; "(...) met het oog op het historisch gewordene (blijft) deze Kerkzender als uitzondering naast de zenders der NOZEMA bestaanbaar, zoolang deze althans het karakter van een 'draadlooze kerktelefoon' blijft behouden".⁸²

Tijdens de behandeling in de Tweede Kamer op 19 juni 1935 keert de heer Krijger (CHU) zich tegen de bevoorrechting -uitsluitend "met het oog op het historisch gewordene" - van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.⁸³ Hij ziet echter af van een amendement, omdat het voorstel om uitsluitend aan de NOZEMA het recht van uitzending toe te kennen, reeds door het wetsontwerp wordt beoogd en daarin ook is vastgelegd. Hij acht het onwaarschijnlijk en zelfs onmogelijk, dat de Minister de zender Bloemendaal buiten het begrip "Nederlandsche Radio Omroep" (artikel 2 van het wetsontwerp) stelt. Het kamerlid Van Dijk (AR), partijgenoot van Minister De Wilde, is er zeer verwonderd over en acht het zelfs onverklaarbaar, dat de heer Krijger een woord van afkeuring heeft laten horen.⁸⁴ Volgens de heer Van Dijk behoort de kerkzender niet tot de "Nederlandsche radio-omroep", maar hebben we alleen te doen met het historisch gewordene. Hij wijst bovendien op het beperkte bereik van de zender, "(...) die in de gunstigste omstandigheden werkt in een omtrek van 40 K.M., maar bij de avonddiensten in den winter in een omtrek van niet meen dan plm. 10 K.M.".⁸⁵

Op 17 juni 1934 moeten de omstandigheden blijkbaar bijzonder gunstig geweest zijn; de eerder genoemde klachten waren immers afkomstig van luisteraars uit ondermeer Denekamp (op ± 165 km afstand) en Heerenveen (op ± 110 km afstand). Minister De Wilde illustreert in zijn reactie het bereik van de zwakke zender met de opmerking: "(...) te Maastricht b.v. kan men hem niet hooren".⁸⁶ In hoeverre dit nogal extreme voorbeeld toevallig is, dan wel voortvloeit uit het gegeven dat het bereik aanmerkelijk groter was dan geschetst wordt door de heer Van Dijk, is niet na te gaan. Wel roept het een en ander vragen op omtrent het vermogen van de zender en de naleving van de desbetreffende machtigingsvoorwaarde (maximum-energie 100 Watt).

Het antwoord van de Minister biedt verder weinig nieuwe gezichtspunten: "De zender staat hier heelemaal buiten. Hier gaat het om de Nederlandsche omroepvereenigingen; het karakter van den zender te Bloemendaal is anders; die zender is historisch gegroeid en heeft gekregen een voorloopige machtiging in l924 als eenigszins uitgebreide Kerktelefoon".⁸⁷ Het verweer van de heer Krijger, dat soortgelijke zenders in de toekomst zullen vallen onder de bepalingen van het wetsontwerp, ⁸⁸ mag niet baten. "Het merkwaardige van de Kerktelefoon is, dat die eerst gebruikt is om zieken uit Bloemendaal te helpen; toen is ze uitgebreid, zoodat ze eenige kilometers in den omtrek verstaanbaar is. Op den duur krijgt die Kerktelefoon dus een ander karakter. Maar dat is geen Nederlandsche omroep", aldus Minister De Wilde.⁸⁹ De uitbreiding waarover de Minister spreekt, heeft echter niet plaatsgehad, althans het vermogen van de zender is van begin af aan (maximaal) 100 Watt geweest en mag deze volgens de machtigingsvoorwaarden niet te boven gaan. Enige uitbreiding van het bereik zou gelegen kunnen zijn in verbetering van de ontvangstapparatuur, maar daarop wordt blijkbaar niet gedoeld.

In tweede termijn gaat de heer Krijger uitsluitend in op hetgeen met betrekking tot de zender Bloemendaal is gezegd. Volgens hem had "de Minister (...) het misverstand, dat z.i. bestaat, kunnen voorkomen, indien hij had omschreven, wat in deze wet onder 'Nederlandsche omroep' wordt verstaan. Maar dat is in de wet niet te vinden".⁹⁰ De heen Teulings (RKSP) heeft bezwaar tegen de juridische constructie van de heen Van Dijk, waardoor in het wetsontwerp langs de lijn van artikel 2, derde lid, de bestaande toestand wordt gelegaliseerd: "Een wet regelt een bepaalden rechtstoestand, die op een bepaald moment intreedt, en dan komt men voor de vraag, hoe dan verdere regelingen zullen getroffen moeten wonden. In dit geval komt de Kerkzender te Bloemendaal onder den nieuwen rechtstoestand. Ik kan het niet anders inzien."⁹¹

Minister De Wilde blijft bij het eerder ingenomen standpunt. De machtiging op grond van artikel 3 T en T wet bestond al voor de wijziging van de wet in 1928. "Op dien grond heeft Bloemendaal voor zieken en zwakken, die niet in de kerk kunnen komen, die Kerktelefoon - dat is dus niet een gewone omroep - om die menschen in staat te stellen toch de preek te kunnen hoonen. Dat heeft zich wat uitgebreid, vandaar die eigenaandige figuur." ⁹² Het bestaan van de machtiging uit 1924 rechtvaardigt volgens de Minister de aparte positie; deze zaak valt daarom buiten de materie van het wetsontwerp. En bestaat geen aanleiding "(...)voor de Overheid om, wat nu eenmaal verleend is op grond der bestaande wet, weer af te nemen, tenzij natuurlijk de Bloemendaalsche zender ook werkelijk een groote omroep zou worden, waardoor het karakter veranderen zou".⁹³

De positie van de kerkzender is - volgens Grutzner - bij de openbare behandeling in de Tweede Kamer niet op geheel bevredigende wijze opgelost. Hoewel de Minister zich bereid verklaard heeft bij de begroting dieper op deze zaak in te gaan, is dit onderwerp niet ter sprake gebracht bij de behandeling van de PTT-begroting 1936.⁹⁴

De inwerkingtreding van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 (Stb. 403) op 4 september 1935⁹⁵ brengt geen verandering in het beheer en de exploitatie van de zender van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal; artikel 2, derde lid, van de wet strekt zich niet uit tot deze reeds bestaande zender.

Tweede wereldoorlog

In de periode tot 1940 doen zich geen nieuwe ontwikkelingen voor met betrekking tot machtiging, zender en/of uitzendingen van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. De voorlopige machtiging uit 1924 blijft van kracht, hoofdstuk II ("Van den Radio-Omroep") van het Radio-reglement 1930 is niet van toepassing, evenals de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935. Het uitbreken van de tweede wereldoorlog brengt echter verandering in de status quo.

Het is niet duidelijk of de kerkdiensten en de uitzendingen op zondag 12 mei 1940 normaal zijn doorgegaan. Twee dagen later is de capitulatie een feit en op woensdagavond 15 mei 1940 is de AVRO al weer in de lucht.⁹⁶ Ds. Brussaard en de heer Vos, resp. praeses van de Kerkeraad en vice-voorzitter van de Radiocommissie van de Gereformeerde Kerk, wijzen er in 1946 op:
"(...) dat door het ingrijpen van de bezettende macht, die na de capitulatie van Nederland in 1940 weldra alle radio-uitzendingen verbood, aanvankelijk ook aan den zender onzer kerk het zwijgen werd opgelegd;
dat betrekkelijk spoedig daarna aan onze kerk ongevraagd toesteming werd verleend de uitzendingen ten behoeve van zieken en invaliden te hervatten, onder geen andere voorwaarde dan dat alleen die kerkdiensten, waar Ds Joh. C. Brussaard als Predikant voorging, mochten worden uitgezonden; dat de Kerkeraad onder deze omstandigheden tot hervatting van de uitzendingen meende te moeten besluiten mits vast zou staan dat op geen enkele wijze vooraf censuur zou worden toegepast op de door Ds Brussaard te spreken woorden; dat de uitzendingen nadien vrij geregeld voortgang hebben gevonden tot voldoening van een groeienden kring van luisteraars, getuige de omvangrijke correspondentie die de Radiocomissie van hen mocht ontvangen;
dat door het continueeren van de radiouitzendingen van Bloemendaal op Zondag het gebed voor Vorstin en Vaderland in Nederland ondanks de Duitsche bezetting niet uit den aether is geweest".⁹⁷

Het is de vraag in hoeverre hier een juist en volledig beeld van de gang van zaken wordt geschetst; het betreft hier namelijk een poging om te komen tot herstel van oude rechten. Het lijkt aannemelijk, dat op 19 mei 1940 niet is uitgezonden; wanneer echter de uitzendingen zijn hervat, is onbekend. "Spoedig" doet vermoeden, dat het hier een termijn van hooguit enkele weken betreft.

Naasting

Krachtens artikel 1, eerste lid, van de Verordening van de Rijks-commissaris voor het bezette Nederlandse gebied van 19 december 1940, houdende maatregelen op het gebied van de Nederlandse radio-omroep, geschieden "de oprichting en het in stand houden, alsmede de exploitatie van de voor uitzending van radio-uitzendingen vereischte technische zendinrichtingen (...) uitsluitend door het Rijk (Staatsbedrijf der Posterijen, Telegraf ie en Telefonie)".⁹⁸ Artikel 2, eerste lid,van deze verordening noemt expliciet de radio-omroepzender Bloemendaal, die met de zenders Lopik I en II, Jaarsveld en Huizen,⁹⁹ met ingang van 27 december 1940 in eigendom van het Rijk (PTT) overgaat; in artikel 2, derde lid, is bepaald dat de Directeur-Generaal der PTT "zoo mogelijk in overeenstemming met de betrokkene" de schadevergoeding vaststelt. Wettelijke bepalingen, voor zover in strijd met de verordening treden buiten werking (artikel 4). Aan de aparte positie van de zender Bloemendaal komt hiermee een einde.

Op 3 januari 1941 laat de Directeur-Generaal der PTT, Ir. M.H. Damme, de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal weten, dat "de machtigingen op grond waarvan tot dusverre uitzendingen hebben plaatsgevonden" in verband met de onteigening van de zenderbedrijven zijn vervallen.¹⁰⁰ De schadevergoeding zal nader worden geregeld. "In afwachting van de daadwerkelijke overneming, zal de exploitatie der inrichtingen ook gedurende den overgangstoestand ongestoord voortgang moeten vinden (...)", aldus de Directeur-Generaal.

Op 8 januari 1941 komt de zender Bloemendaal ter sprake bij een (intern) overleg met de Directeur-Generaal der PTT. Hierbij komt naar voren, dat de kerkzender te Bloemendaal geheel is afgeschreven; bezoldigd personeel is niet aanwezig. "Drg. acht het gezien deze feiten, het beste geen bijzondere maatregelen te treffen en voorloopig in den gang van zaken geen wijziging te brengen, ook niet voor wat betreft de bekostiging van de uitzendingen."¹⁰¹ Toch wordt op 24 januari 1941 de kerkeraad om een opgave gevraagd, waarbij erop gewezen wordt, dat de gang van zaken voorlopig geen wijziging mag ondergaan en dat niet van de voorschriften mag worden afgeweken.¹⁰² Nadat hierop door de radiocomissie is gereageerd,¹⁰³ laat de Directeur-Generaal op 5 maart 1941 weten, dat voorlopig geen schadevergoeding zal worden betaald, maar dat dit opnieuw zal worden bezien indien de zender voor 1 januari 1944 aan zijn besteming wordt onttrokken.¹⁰⁴

Na de oorlog zou de (Radiocommissie van de) Gereformeerde Kerk te Bloemendaal zich op het standpunt stellen, dat "(...) de naasting wel in verordening 232 is opgenomen, maar in werkelijkheid niet bestaat".¹⁰⁵ De radiocommissie baseert haar mening op een onderhoud van Directeur-Generaal Dame met de voorzitter van de Kerkeraad. Ds. J.C. Brussaard, waarbijdeDirecteur-Generaal zou hebben meegedeeld, dat "(...) zoodra de bezetter was verdwenen de zender aan de Radiocommissie zou worden teruggegeven en dat slechts formeel zou worden gehandeld alsof P.T.T. den eigendom en het beheer van den zender had". Of en zo ja, wanneer een dergelijk gesprek heeft plaatsgehad, is onbekend.¹⁰⁶

Naasting of geen naasting van de zender Bloemendaal, de uitzendingen vanuit de Gereformeerde Kerk aldaar gaan tot begin oktober 1943 gewoon door, zij het dat de Gereformeerde Kerk sedert 27 december 1940 niet langer zelf over een zendmachtiging beschikt.

Radiodistributie II

Bij een bespreking betreffende omroepaangelegenheden in het kabinet van de Directeur-Generaal der PTT komt op 24 februari 1941 wederom de doorgifte ter sprake van de Bloemendaalse uitzendingen via radiodistributie. Ook de radiodistributiecentrales zijn op grond van de Verordening van 19 december 1940 overgegaan in eigendom van het Rijk (PTT).¹⁰⁷

Het verslag van deze bijeenkomst meldt hierover:
"(...) Spreker meent dat niet te veel aandacht gevestigd moet worden op de Bloemendaal-zender, anders kan wellicht worden verwacht dat deze zender geheel komt te vervallen"; de Directeur-Generaal geeft daarop te kennen, dat hij het beter acht om op deze aangelegenheid niet in te gaan.¹⁰⁸

Voorlopig einde

De Tweede Verordening van de Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandse gebied van 12 maart 1941 heeft in de praktijk geen consequenties voor de uitzendingen vanuit Bloemendaal;¹⁰⁹ het Staatsbedrijf "Rijksradio-omroep", dat voor de samenstelling en de uitvoering van het programma van de Nederlandse radio-omroep in het leven geroepen wordt (artikel 1), lijkt geen bemoeienissen te hebben gehad met die uitzendingen. Begin oktober 1943 komt echter een einde aan de Bloemendaalse uitzendingen, als deze op last van de Duitse autoriteiten moeten worden stopgezet.¹¹⁰

Het is niet precies duidelijk, wat de reden is van de stopzetting. In het adres aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen d.d. 26 augustus 1946 stellen Ds. Brussaard c.s., dat "(...) toen de Wehrmacht tenslotte overging tot 'roof' van de gehele zendinstallatie de uitzendingen tot een abrubt einde zijn gekomen". Deze voorstelling van zaken staat echter op gespannen voet met de inhoud van de brief d.d. 11 maart 1944 van het Moderamen der Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan het Hoofdbestuur der PTT. Hieruit blijkt, dat pas begin februari 1944 de zendapparatuur "door de Duitse instantie" is weggehaald; het Moderamen informeert dan of dit met medeweten van de PTT is gebeurd en welke maatregelen eventueel genomen moeten worden.

Op grond van laastgenoemde brief rijzen twijfels ten aanzien van de verklaring, dat "(...) deze roof geschiedde nadat Ds Brussaard door Professor Nelis naar aanleiding van bij dezen ingekomen brieven van enkele pro-Duitsche mede-luisteraars in een langdurig onderhoud ervan beschuldigd was in een preek over Zacharia (I:18-21 Het gericht over de volkeren) de a.s. ondergang van het Duitsche Rijk voorspeld te hebben".¹¹¹ De mededeling, dat de uitzendingen na de confiscatie van radiotoestellen door de bezettende macht nog reden van bestaan hadden, "(...) doordat zij voorzagen in een gevoelde behoefte bij talloos veel patienten in ziekenhuizen en lighallen, wien het toegestaan bleef naar radio-uitzendingen te luisteren",¹¹² gaat voorbij aan het feit dat het uitzendverbod valt in de maand waarin de radiotoestellen voor het laatst straffeloos kunnen worden ingeleverd.

Bij beschikking d.d. 13 mei 1943, betreffende het verbeurd-verklaren van radio-ontvangtoestellen - "met onmiddelijke werking" (artikel 1, eerste lid) - verschijnt op 15 mei 1943 als bijlage bij een Decreet betreffende de opheffing van het politiestandrecht.¹¹³ Het enthousiasme bij de Nederlandse bevolking om de toestellen in te leveren is niet erg groot; de termijn waarbinnen dit moet gebeuren, loopt - na enkele malen verlengd te zijn - tot en met oktober 1943. Na 13 mei 1943 is de zender Bloemendaal voorlopig nog iedere zondag in de lucht: "De gereformeerde predikant Matter uit Baambrugge schrijft namens een paar oude mensen, die de deur niet meer uit kunnen en elke zondagmorgen naar de uitzendingen van Radio Bloemendaal luisteren, de kerkzender die alle concentratiestromen had overleefd en een tamelijk zelfstandig bestaan leidde, 'Ich ware Ihnen zu verbindlichstem Dank verbunden wenn dies hochbejahrte Paar nicht dieser letzten Möglichkeit kirchlicher Gemeinschaftsübung beraubt würde', pleit de dominee. 'Zu meinem Bedauern (...) nicht möglich', antwoordt Van Gorkom" (Rundfunkbetreuungsstelle) op 1 juni 1943.¹¹⁴

Als begin oktober 1943 het aantal (legale) potentiële luisteraars tot een minimum gereduceerd is, valt voorlopig ook het doek voor de uitzendingen vanuit de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. Er zijn geen tekenen, dat kerkeraad en/of radiocommissie zich tegen het uitzendverbod zouden hebben verzet, of dit zouden hebben overtreden.

Zenderroof

Hoewel de uitzendingen van de Gereformeerde Kerk begin oktober 1943 moeten worden stopgezet en de zendapparatuur wordt verzegeld, is deze - zoals expliciet vermeld wordt in de brief d.d. 11 maart 1944 van het Moderamen der Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk aan het Hoofdbestuur der PTT - pas begin februari 1944 uit Bloemendaal weggehaald. De apparatuur, die volgens niet bevestigde berichten via Scheveningen-Radio naar Zwolle is getransporteerd, is weggehaald buiten medeweten van de eigenaar van de zender (PTT). Dit volgt uit brieven d.d. 23 maart 1944 en 25 april 1944 "An den Herrn Beauftragten für das Post- und Fernmeldewesen, z.H. des Herrn Telegraphenbevollmächtigten, Arnheim"; of de door de PTT gevraagde inlichtingen zijn verstrekt, moet worden betwijfeld.¹¹⁵

De directe aanleiding voor het weghalen van de zendapparatuur is niet bekend. Vermoedelijk bestond hieraan elders behoefte of moest zo voorkomen worden, dat deze tegen de bezetter zou worden gebruikt. Een feit is in ieder geval, dat na de bevrijding op 5 mei 1945 de zendapparatuur afkomstig uit de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal spoorloos verdwenen blijkt te zijn.

TTTR-besluit

Voor de na-oorlogse periode is het Koninklijk Besluit van 17 september 1944 (Stb. E 118), houdende vaststelling van het Tijdelijk Telegraaf-Telefoon- en Radiobesluit, van belang. In artikel 2 van het TTTR-besiuit wordt bepaald, dat ondermeer de Verordening van 19 december 1940 (Verordeningenblad 232) en de voorschriften tot uitvoering daarvan met de inwerkingtreding van dit besluit buiten werking worden gesteld. De buitenwerkingstelling van deze verordening, op grond waarvan de zender Bloemendaal door het Rijk (PTT) genaast werd en de verleende machtiging kwam te vervallen, leidt niet tot rechtsherstel. Integendeel, artikel 6 bepaalt uitdrukkelijk, dat de verleende machtiging alsnog wordt ingetrokken:
"1. In afwijking van het bepaalde in het Radioreglement 1930 worden alle machtigingen voor den aanleg en het gebruik van radio-telegraaf- en radio-telefooninrichtingen, als bedoeld in artikel 3ter van de Telegraaf- en Telefoonwet 1904 (Staatsblad, No. 7), ongeacht op welken datum zij verleend werden, bij deze ingetrokken.
2. Het bepaalde in het eerste lid van dit artikel wordt geacht mede van toepassing te zijn op den zender 'Bloemendaal'."

De zender

Aan het begin van de na-oorlogse periode moet de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal het zonder de - spoorloos verdwenen - zendapparatuur stellen; ook de uit 1924 stammende machtiging is ingetrokken. In september 1945 informeert de radio-commissie opnieuw bij de PTT naar de weggesleepte apparatuur,¹¹⁶ zonder dat dit het gewenste resultaat oplevert.

De PTT biedt op 28 maart 1946 in een bespreking met de secretaris van de Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk bij monde van een van de ambtenaren alsnog een vergoeding aan wegens naasting van de zender Bloemendaal ingevolge de Verordening van 19 december 1940.¹¹⁷ Dit aanbod wordt niet aanvaard, omdat de commissie zich op het standpunt stelt, dat ook na het tot stand komen van genoemde verordening de Gereformeerde Kerk eigenaresse van de zender is gebleven. In overeensteming hiermee heeft de commissie zelf een opgave van de door roof van de zender ontstane schade ingediend bij de Schade-enquête-commissie.¹¹⁸

Het standpunt is gebaseerd op het feit, dat "(...) tot aan het ogenblik van den roof de zender in beheer (is) geweest bij de Radiocommissie, die ook alle onderhoudskosten betaalde, terwijl tevens de vergoeding van de zendvergunning regelmatig aan P.T.T. werd doorbetaald en door P.T.T. werd aanvaard".¹¹⁹ De juridisch-adviseur laat de Directeur-Generaal weten de kerk niet te kunnen volgen in haar gedachtengang, omdat "(...) al is V 232 bij Besluit E 118 buiten werking gesteld, een heroverdracht van den eigenaar van den zender niet heeft plaatsgevonden"; hij adviseert om niet verder met de Gereformeerde Kerk over de eigendom van de verloren gegane zender te strijden.¹²⁰

In zijn brief d.d. 2 mei 1946 deelt de Directeur-Generaal der PTT aan de Secretaris van de Radio-Comissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal mee:
"Ik heb er goede nota van genomen dat Uw Comissie van een vergoeding door P.T.T. van de waarde van den zender afstand heeft gedaan; op grond hiervan verklaar ik mij bereid, indien U dit wenscht, Uw bij de Schade-enquête-commissie ingediend verzoek om schadevergoeding te ondersteunen, zoo noodig door overdracht op Uw Commissie van het formeele recht van P.T.T. op schadevergoeding."

Of dit laatste inderdaad is gebeurd en of een en ander uiteindelijk heeft geleid tot vergoeding van de schade aan de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal wordt niet duidelijk.

De machtiging

Een eventuele vergoeding voor de reeds in 1941 volledig afgeschreven zender is - in het licht van de problemen rond het opnieuw verkrijgen van een zendmachtiging - van ondergeschikt belang. De Gereformeerde Kerk te Bloemendaal verzoekt in het adres d.d. 26 augustus 1946 de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen "(...) de in vroeger jaren verleende vergunning tot uitzending van haar kerkdiensten ten behoeve van zieken en invaliden weder van kracht te verklaren, en daarmede den oude toestand vóór de bezetting her-stellend".¹²¹

Dat het adres aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen gericht is, hangt samen met het Koninklijk Besluit van 2 juli 1946 (Stb. G 167), waarbij bepaald wordt, dat "de zorg voor de belangen van den Nederlandschen binnenlandschen Radio-Omroep, den Radio-omroep bestemd voor de Overzeesche Gebiedsdeelen des Rijks, en den Wereld-omroep, behoudens voor zoover betreft den aanleg en de exploitatie van de hiertoe benoodigde zendinrichtingen", vanaf 24 juni 1945 tot de taak van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen behoort; de Gereformeerde Kerk geeft hiermee te kennen, dat zij de uitzending van kerkdiensten tot de (binnenlandse) radio-omroep rekent. Na de bevrijding ressorteert de PTT achtereenvolgens onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken,¹²² met ingang van 3 juli 1946 onder het Ministerie van Verkeer,123 vanaf 28 februari 1947 onder het Ministerie van Wederopbouw en Volkshuis- vesting,¹²⁴ en tenslotte sedert 27 februari 1948 onder het Ministerie van Verkeer en Waterstaat.¹²⁵

In vergelijking tot de voor-oorlogse periode duurt het relatief lang voordat er door de Gereformeerde Kerk stappen worden ondernomen om te komen tot rechtsherstel; het zal nog langer duren voordat er vanuit Bloemendaal weer kan worden uitgezonden. Het ontbreken van zendapparatuur zal hierbij ongetwijfeld een rol hebben gespeeld. In bovengenoemd adres d.d. 26 augustus 1946 wordt er op gewezen:
"(...) dat de Radiocommissie bereid is, vooruitloopend op een door het Rijk te bepalen uitkeering op de door de Radio-commissie ingediende claim voor schadevergoeding, zich de financiele uitgaven voor een nieuwen zender te getroosten, voor het geval men er niet in slaagt de oude zendinstallatie op te sporen;
dat zij evenwel, alvorens over te gaan tot aankooop van een nieuwe zendinstallatie, gaarne de formele bevestiging van den Minister wil ontvangen ten aanzien van herstel van onze rechten tot gebruik van een 'radioziekentelefoon'".

De formele bevestiging wordt door de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Dr. J.J. Gielen,¹²⁶ echter (nog) niet verstrekt. Ruim anderhalf jaar later zal de Directeur-Generaal der PTT in zijn brief d.d. 17 april 1948 op het verzoek terugkomen.¹²⁷

Tijdelijke regeling van de omroep

Ten aanzien van de samenstelling en uitvoering van de programma's van de binnenlandse omroep worden door de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen in zijn Beschikking d.d. 15 januari 1947 op grond van het TTTR-besluit (Stb. 1944, E 118) gewijzigde tijdelijke regelen vastgesteld, in afwachting van het tijdstip waarop een nieuwe wettelijke regeling van het radiobestel in werking zal treden.¹²⁸ De regeling heeft alleen betrekking op de landelijke omroepen AVRO, KRO, NCRV, VARA en VPRO, de Nederlandsche Radio Unie (NRU) en het Interkerkelijk Overleg in Radio-aangelegenheden (IKOR). Meer kleinschaIige omroepactiviteiten worden niet geregeld; daarvoor geldt artikel 23 dat letterlijk terug te vinden is in het Zendtijdbesluit 1930:
"In de gevallen, waarin de voorgaande bepalingen niet in een regeling voorzien, wordt deze door den Minister getroffen, zoo noodig den Radioraad gehoord."

Tweede Kamer

De Gereformeerde Kerk te Bloemendaal neemt na het verzoek tot herstel van de voor-oorlogse situatie een afwachtende houding aan. Daarbij komt dat Ds. J.C. Brussaard, die vanaf het allereerste begin zich voor de zender heeft ingespannen, op 3 augustus 1947 zijn werkzaamheden in Bloemendaal beëindigt en op 14 september 1947 wordt beroepen in Oegstgeest; hij wordt op 10 oktober 1948 opgevolgd door Dr. J.L. Koole.¹²⁹

Bij de behandeling van de begroting van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen voor het jaar 1948 komen de uitzendingen opnieuw ter sprake. "Verscheidene leden wilden er bij de Minister op aandringen, dat hij de Bloemendaalse Kerkuitzendingen weer zou toestaan. Het is een quaestie van rechts-herstel, zij vermochten niet te begrijpen welke gegronde bezwaren hiertegen zouden kunnen bestaan."¹³⁰ In zijn Memorie van Antwoord stelt Minister Gielen:
"Op het verzoek van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal om haar uitzendingen op Zondag wederom te mogen hervatten heeft de ondergetekende voorlopig afwijzend beschikt op grond van de overweging, dat bij de regeling van het definitieve radiobestel zal moeten worden uitgemaakt of het zelfstandig uitzenden over een eigen zender door deze gemeente mogelijk en wenselijk is."¹³¹ Hij wijst er op, "(...) dat de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal, evenals alle andere Gereformeerde Kerken, gelegenheid heeft, zich op haar beurt te doen horen in de aan deze kerken gezamenlijk toegewezen zendtijd op Zondagen".¹³²

Tijdens de behandeling in de Tweede Kamer op 11 december 1947 blijkt de heer Van der Zaal (AR) het niet eens te zijn met het door de Minister ingenomen standpunt:
"Deze uitzendingen, die bewijzen waren van persoonlijk initiatief en die geschiedkundige rechten hebben, die in het verleden werden erkend, worden nu eenvoudigweg verboden. Hiermee worden wekelijks duizenden zieken getroffen."¹³³ Waarmee dus weer wordt onderstreept, dat het beoogde bereik van de zender aanmerkelijk verder gaat dan de eigen gemeente.

Minister Gielen antwoordt een dag later, dat het "een quaestie van zender" is; "(...) de golflengte, waarop men vroeger uitzond, is nu de golflengte, die gebruikt wordt door de regionale omroep Noord en Zuid".¹³⁴ De heer Van der Zaal begrijpt echter niet waarom de golflengte, die aan Bloemendaal toebehoort, aan een ander is gegeven. Als er - volgens hem - maar enige welwillendheid is, dan "(...) is het nu heel gemakkelijk en technisch mogelijk om deze uitzendingen, die nu eenmaal historische rechten hebben, weer toe te staan".¹³⁵

Het pleidooi van de heer Van der Zaal leidt tot de volgende reactie van de Minister:
"Ik heb reeds vermeld, dat ik geen technicus ben en ik kan dus onmogelijk zeggen, of een toezegging gestand zal kunnen worden gedaan, maar het doel van deze uitzendingen is mij natuurlijk sympathiek. Indien het technisch mogelijk zou zijn en omdat het hier gaat over een recht, dat reeds lang bestond, wil ik dit toch wel overwegen."¹³⁶

Niet Minister Gielen, maar zijn opvolger, Prof. Dr. F.J.Th. Rutten,¹³⁷ zal uiteindelijk een beslissing nemen.

Rechtsherstel

In zijn brief d.d. 19 januari 1948 informeert Minister Gielen bij zijn ambtgenoot van Wederopbouw en Volkshuisvesting,¹³⁸ die op dat moment belast is met de zorg voor de zaken van het Staatsbedrijf der PTT, in verband met de gedane toezeggingen bij de behandeling van de Rijksbegroting 1948 naar de technische mogelijkheden tot hervatting van de uitzendingen van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. Het overleg tussen de verantwoordelijke Minister(s) en de Directeur-Generaal der PTT resulteert in de brief d.d. 11 maart 1948 van de Minister van Verkeer en Waterstaat, Ir. H. Vos,¹³⁹ aan Minister Gielen, waarin een aantal voorwaarden worden genoemd. "Vooropgesteld moet worden, dat er tegen hervatting van deze uitzendingen technische bezwaren bestaan", aldus Minister Vos, maar door een goede regeling is het mogelijk de technische bezwaren te ondervangen, indien voldaan wordt aan de volgende voorwaarden:
"1) de energie-bovengrens van de zender moet worden vastgesteld op 100 Watt en
2) de frequentie op 1222,3 kHz, zolang door enige regeling geen andere frequentie moet worden voorgeschreven en zolang een frequentie beschikbaar zal zijn;
3) de uitzendingen moeten plaats hebben tussen 9.00 en 17.00 uur;
4) het technische beheer zal door PTT moeten geschieden ten behoeve van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. De hieraan verbonden kosten, die overigens zeer gering zullen zijn, zullen de Gereformeerde Kerk in rekening worden gebracht;
5) de machtiging wordt verleend voor de tijd van 3 jaren en kan na afloop van deze termijn telkens met 1 jaar worden verlengd".

Minister Gielen blijkt met de voorwaarden te kunnen instemmen; hij gaat ermee akkoord, dat door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, zoals voorgesteld, een gemeenschappelijke beschikking wordt opgemaakt, waarin toestemming tot de aanleg, de exploitatie en het gebruik van de zender wordt gegeven.

Voor het zover is, worden de voorwaarden in een brief d.d. 17 april 1948 door de Directeur-Generaal der PTT voorgelegd aan de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.¹⁴⁰ De tekst van deze brief komt overeen met die van 11 maart 1948 van de Minister van Verkeer en Waterstaat aan zijn ambtgenoot van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Ook nu weer wordt vooropgesteld, dat tegen hervatting van de uitzendingen technische bezwaren bestaan. Op één essentieel punt is een wijziging in de machtigingsvoorwaarde aangebracht; de "energie-bovengrens" van de zender is van 100 Watt teruggebracht tot 50 Watt.¹⁴¹ De opmerking over de zeer geringe kosten is gewijzigd in "de hieraan verbonden kosten, welke overigens gering zullen zijn (...)". Naar alle waarschijnlijkheid zijn het louter technische bezwaren die geleid hebben tot vermindering van het toegestane vermogen van de zender. De Gereformeerde Kerk te Bloemendaal laat op 31 april 1948 weten een vergunning op genoemde voorwaarden te aanvaarden.¹⁴²

De definitieve beschikking zal nog ruim een half jaar op zich laten wachten. Dit maal zijn het niet de technische bezwaren, maar de juridische bezwaren, die de hervatting van de uitzendingen in de weg staan. Hoe deze bezwaren zijn opgelost, is niet geheel duidelijk; hierop zal nog nader worden ingegaan. Vast staat in ieder geval, dat in een gemeenschappelijke beschikking d.d. 24 november 1948, nr. 1, door de Minister van Verkeer en Waterstaat ¹⁴³ en de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen¹⁴⁴ "(...) aan de Kerkeraad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal de bevoegdheid wordt verleend tot weder indienststelling en gebruik van een radio-electrische zendinnichting in het gebouw aan de Vijverweg te Bloemendaal, bestemd voor het uitzenden van kerkdiensten op Zon- en Feestdagen, zulks onder de navolgende voorwaarden:" etc. Ook hier volgen de eerder genoemde voorwaarden, zij het dat:
- de energie-bovengrens wordt vastgesteld op 50 Watt;
- de frequentie 1222 kp/s bedraagt;
- een indicatie voor de hoogte van de kosten voor het technische beheer ontbreekt, en
- de formulering van de vijfde voorwaarde nu luidt:
"(...) de toestemming wordt verleend voor de tijd van 3 jaren en wordt na afloop van deze termijn, behoudens opzegging met inachtneming van een termijn van 3 maanden, telkens met 1 jaar verlengd".

Juridische basis

Op grond van het Koninklijk Besluit van 2 juli 1946 (Stb. G 167) moet vanaf 24 juni 1945 onderscheid gemaakt worden tussen radio-omroep (omroepaspecten) enerzijds en de aanleg en exploitatie van de daartoe benodigde zendinrichtingen (technische aspecten) anderzijds. De Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen is belast met de zorg voor de belangen van de radio-omroep; aanleg en exploitatie van zendinrichtingen vallen onder de verantwoordelijkheid van de Minister die belast is met de zorg voor de zaken van het Staatsbedrijf der PTT.¹⁴⁵ De op 24 november 1948 aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal verleende machtiging zal vanuit beide invalshoeken worden bekeken.

Voor wat betreft de technische aspecten zijn van belang:
- artikel 3, eerste en tweede lid, en artikel 7 van het TTTR-besluit (Stb. 1944, E 118), en
- artikel 2, eerste en derde lid, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 (Stb. 403).^145a
Op grond van artikel 7 van het TTTR-besluit kan het Radio-reglement 1930 (Stb. 159) met uitzondering van artikel 2, achtste, negende en tiede lid,, buiten beschouwing worden gelaten. Bij Koninklijk Besluit van 6 mei 1946 (Stb. G 105) is een gedeelte van dit reglement, waaronder artikel 70, met ingang van 22 mei 1946 weer van toepassing verklaard; dit besluit heeft geen betrekking op Hoofdstuk II ("Van den Radio-Omroep").¹⁴⁶

Met betrekking tot de omroepaspecten zijn van belang:
- artikel 8 van het TTTR-besluit (Stb. 1944, E 118);
- het Koninklijk Besluit van 2 juni 1946 (Stb. G 167), houddende aanvulling van de taak van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen met betrekking tot de radio-omroep;
- de beschikking van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van 15 januari 1947, betreffende de tijdelijke regeling van de binnenlandse omroep;¹⁴⁷ en
- de beschikking van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van 16 januari 1947, betreffende de vaststelling van de instructie voor de Regeringscommissanis voor het Radiowezen.¹⁴⁸

Het buiten toepassing laten van het Radio-reglement 1930 (artikel 7 van het TTTR-besluit) impliceert, dat de basis van de controle op uitzendingen door de Radio-Omroep contrôlecomissie, zoals geregeld in het Radio-contrôle-reglement 1930 (Stb. 272), ontbreekt zolang artikel 10 van het Radio-reglement 1930 niet opnieuw van toepassing is verklaard. Het Koninklijk Besluit van 6 mei 1946 heeft geen betrekking op artikel 10 van het Radio-reglement 1930; met ingang van 29 mei 1969 is op grond van artikel 62, vierde lid, van de Omroepwet (Stb. 1967, 176) ondermeer het buiten toepassing verklaarde artikel 10 vervallen.¹⁴⁹

De verleende beschikking van 24 november 1948 verwijst expliciet naar artikel 3, eerste en tweede lid , van het TTTR-besluit. Artikel 3, eerste lid, luidt als volgt:
"1. In afwachting van nader te treffen voorzieningen en van het tijdstip, waarop aan de desbetreffende wettelijke voorschriften uitvoering kan worden gegeven, geschiedt het beheer, de exploitatie en het in stand houden van de voor radiouitzendingen vereischte technische zendinrichtingen (...) door en voor rekening van het Staatsbedrijf van de Posterijen, Telegrafie en Telefonie."
Het betreft hier het beheer, de exploitatie en het in stand houden van zendinrichtingen. De gehanteerde terminologie wijkt af van die in de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935; op grond daarvan is NOZEMA "(...) met uitsluiting van ieder ander belast met den aanleg en de exploitatie van de zendinrichtingen van den Nederlandschen radio-omroep" (artikel 2, eerste lid). De aanleg van zendinrichtingen valt niet onder de werking van artikel 3, eerste lid, van het TTTR-besluit; op dit punt is de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 onverminderd van kracht. De vraag is echter, of er in het onderhavige geval sprake is van de aanleg van een zendinrichting. Het antwoord hierop lijkt eenvoudig; de zender is immers begin februari 1944 weggehaald en ook de machtiging is ingetrokken (artikel 6, tweede lid, van het TTTR-besluit). In de beschikking van 24 november 1948 is evenwel sprake van "de bevoegdheid (...) tot weder indienststelling en gebruik van een radio-electrische zendinrichting" etc. Hieruit blijkt, dat formeel gehandeld wordt alsof het hier niet de aanleg van een zendinrichting betreft, maar het opnieuw in gebruik nemen van een reeds bestaande zender. Dat de apparatuur reeds geruime tijd spoorloos verdwenen is, wordt buiten beschouwing gelaten.

Ook art 2, lid 3, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 wordt blijkbaar niet van toepassing geacht. Nog afgezien van de vraag of het hier een inrichting betreft "voor anderen omroep dan in artikel 1 sub a bedoeld" ¹⁵⁰, geldt ook hier, dat het niet om de aanleg van een zender gaat. Voor zover artikel 2, derde lid, van de wet betrekking heeft op het gebruik van de inrichting geldt artikel 3, eerste lid, van het TTTR-besluit, dat voorziet in een regeling "in afwachting van nader te treffen voorzieningen en van het tijdstip, waarop aan de desbetreffende wettelijke voorschriften uitvoering kan worden gegeven". Uit niets blijkt, dat aan artikel 2, derde lid, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 uitvoering is gegeven en NOZEMA in de gelegenheid is gesteld op grond van artikel 1, tweede lid, van deze wet tot de aanleg en exploitatie van de inrichting te Bloemendaal te besluiten. In feite staat bij het verlenen van de machtiging aan de Raad der Gereformeerde Kerk niets de uitvoering van artikel 2, derde lid, van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935 in de weg. Dit kan slechts tot de conclusie leiden, dat - ondanks de opmerkingen hierover tijdens de behandeling van het wetsontwerp in de Tweede Kamer - de uitzendingen vanuit Bloemendaal geacht worden deel uit te maken van de Nederlandse (binnenlandse) radio-omroep.

De verwijzing in de beschikking naar artikel 3, tweede lid, van het TTTR-besluit komt overeen met de machtigingsvoorwaarde, dat het technische beheer geschiedt door het Staatsbedrijf der PTT; in artikel 3, tweede lid, wordt namelijk bepaald:
"2. Onze Minister van Algemeene Zaken is bevoegd te bepalen, dat het beheer, de exploitatie en het onderhoud v.an de werken, in het vorige lid bedoeld, onder door hem te stellen voorwaarden geheel of gedeeltelijk door anderen of door andere instanties kan geschieden."

Na de opheffing van het Departement van Algemene Zaken ¹⁵¹ komt deze bevoegdheid - met de zorg voor de zaken van het Staatsbedrijf der PTT - achtereenvolgens te liggen bij resp. de Ministers van Binnenlandse Zaken, van Verkeer, van Wederopbouw en Volkshuisvesting en uiteindelijk bij de Minister van Verkeer en Waterstaat,¹⁵² die dan ook als eerste ondertekenaar onder de beschikking van 24 november 1948 staat.

Uit bovenstaande moet worden geconcludeerd, dat de machtiging aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal verleend is conform de bepalingen van de Radio-Omroep-Zender-Wet 1935, mits de uitzendingen behoren tot de Nederlandse radio-omroep als bedoeld in artikel 1, eerste lid, onder a, van deze wet. Voor wat betreft de techniek is de basis van de machtiging - in afwachting van nader te treffen voorzieningen -van tijdelijke aard (artikel 3, eerste lid, van het TTTR-besluit).

Het TTTR-besluit kent naast artikel 3, eerste en tweede lid 1, dat betrekking heeft op de technische aspecten, een vergelijkbaar artikel, dat "in afwachting van nader te treffen voorzieningen en van het tijdstip, waarop aan de betrekkelijke wettelijke voorschriften uitvoering kan worden gegeven" de samenstelling en de uitvoering van de programma's voor de binnenlandse omroep regelt (artikel 8). Een dergelijke symmetrie ontbreekt in de beschikking van 24 november 1948, hetgeen niet betekent dat hierbij geen rekening gehouden zou zijn met artikel 8 van het TTTR-besluit. Uit het feit dat de Minister die ondermeer verantwoordelijk is voor de belangen van de Nederlandse binnenlandse omroep - op grond van het Koninklijk Besluit van 2 juni 1946 (Stb. G 167) de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen¹⁵³ - de beschikking mede ondertekend heeft, bevestigt dat het hier om een vorm van binnenlandse omroep gaat, tenzij de Minister uit anderen hoofde mede toestemming voor het gebruik van de radio-electrische zendinrichting te Bloemendaal zou hebben verleend.

Het ontbreken van een verwijzing naar artikel 8 van het TTTR-besluit moet vermoedelijk worden toegeschreven aan het feit, dat de technische aspecten bij het opmaken van de gemeenschappelijke beschikking door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat (PTT) prevaleerden. Daarbij komt dat de regeling van de omroep, in casu Hoofdstuk II van het Radio-reglement 1930, op grond van artikel 7 van het TTTR-besluit vrijwel volledig buiten toepassing is verklaard. De oproepaspecten leveren in juridisch opzicht relatief weinig problemen. Toch ziet de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ¹⁵⁴ op 24 juli 1948 nog moeilijkheden; hij laat zijn ambtgenoot van Verkeer en Waterstaat¹⁵⁵ weten, dat de omroepmachtiging niet kan worden verleend zolang Hoofdstuk II van het Radio-reglement 1930 buiten werking is gesteld (artikel 7 van het TTTR-besluit);¹⁵⁶ het Koninklijk Besluit van 2 mei 1946 heeft geen betrekking op Hoofdstuk II van dit reglement. Het is niet duidelijk waarop de gedachtegang van Minister Gielen is gebaseerd. Artikel 8 van het TTTR-besluit biedt immers de mogelijkheid om het een en ander te regelen. Daarbij komt dat hij in zijn beschikking van 15 januari 1947, gelet op de artt. 7 en 8 van het TTTR-besluit, reeds een tijdelijke regeling heeft getroffen ten aanzien van de samenstelling en de uitvoering van de programma's voor de binnenlandse omroep;¹⁵⁷ weliswaar worden kleinschalige omroepactiviteiten hierin niet geregeld, maar daarin zou alsnog kunnen worden voorzien. Ook de beschikking van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van 14 april 1947 tot vaststelling van tijdelijke regelen met betrekking tot de samenstelling van de radioprogramma's, bestemd om buiten het Rijksgebied in Europa te worden ontvangen,¹⁵⁸ verwijst naar de artt. 7 en 8 van het TTTR-besluit. Kort na het uiten van zijn bedenkingen wordt Minister Gielen op 7 augustus 1948 opgevolgd door Prof. Dr. F.J.Th. Rutten. Van 7 augustus 1948 tot 1 november 1948 is de Minister zonder Portefeuille, Mr. J.R.H. van Schaik, ad interim Minister van Verkeer en Waterstaat; op 1 november 1948 wordt hij opgevolgd door Mr. D.G.W. Spitzen, de eerste ondertekenaar van de beschikking van 24 november 1948.

De bovengenoemde beschikking van 15 januari 1947 heeft betrekking op de samenstelling en de uitvoering van de programma's van de (grootschalige) binnenlandse Omroep. De controle op de radio-omroep wordt geregeld in artikel 2, eerste lid:
"Het toezicht over en de contrôle op het geheele radio-omroepbedrijf, met uitzondering van de technische apparatuur en het radio-distributiebedrijf, voor zover deze in beheer en exploitatie zijn bij het Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie, worden vanwege den Minister uitgeoefend door een Regeeringscommissaris overeenkomstig een voor dezen door den Minister vastgestelde instructie."

De instructie voor de Regeringscommissaris voor het Radio-wezen is door Minister Gielen vastgesteld op 16 januari 1947.¹⁵⁹ Op grond van artikel 2 van de instructie oefent de Regeringscommissaris het toezicht en de controle van Regeringswege uit over de gehele binnenlandse omroep. De controle door de Regeringscommissaris komt in de plaats van de werkzaamheden van de Radio-Omroep contrôle-commissie, geregeld in het Radio-contrôle-regelement 1930 (Stb. 272). De uitzendingen van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal vielen voor de tweede wereldoorlog buiten de controle door de Radio-Omroep contrôle-commissie. De beschikking van 24 november 1948 bevat geen enkele aanwijzing, dat deze uitzendingen nu wèl onder het toezicht en de controle van de Regeringscommissaris zullen vallen; hierboven is echter reeds geconcludeerd, dat de uitzendingen vanuit Bloemendaal behoren tot de binnenlandse radio-omroep, die onder de verantwoordelijkheid van de tweede ondertekenaar, de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, valt. Uit artikel 2 van de beschikking van 15 januari 1947, als ook uit artikel 2 van de beschikking van 16 januari 1947, moet worden afgeleid dat de Regeringscommissaris mede is belast met het toezicht over en de controle op de uitzendingen van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. De aan de kerkeraad verleende machtiging gaat hieraan geheel voorbij.

Ook met betrekking tot de omroepaspecten geldt, dat de verleende machtiging stoelt op de - in afwachting van nader te treffen voorzieningen - aan de Minister toegekende bevoegdheid een regeling te treffen voor de samenstelling en de uitvoering van de programma's (artikel 8 van het TTTR-besluit); het ontbreken van een verwijzing naar de desbetreffende bepaling uit het TTTR-besluit doet niet ter zake. Op het moment dat de voorzieningen, waarvan in artikel 3, eerste lid, en artikel 8, eerste lid, van het TTTR-besluit sprake is, zullen zijn getroffen, zal daarmee bij de - na 1951 - jaarlijkse verlenging van de machtiging rekening moeten worden gehouden. Dit is een direct gevolg van de laatste machtigingsvoorwaarde, waaruit blijkt dat de toestemming niet voor onbepaalde tijd is verleend. Wijziging in de regelgeving kan tot niet-verlenging van de machtiging leiden, waardoor de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal genoodzaakt zou worden de uitzending van kerkdiensten te staken.

Tot besluit

In de periode na 1948 is de verleende machtiging steeds verlengd; tevens zijn de machtigingsvoorwaarden gewijzigd met betrekking tot de voorgeschreven frequentie. Het TTTR-besluit is met de inwerkingtreding van de Omroepwet (Stb. 1967, 176) op 29 mei 1969 - op grond van artikel 62, tweede lid, van deze wet - met uitzondering van artikel 3, derde en vierde lid, ingetrokken.¹⁶⁰ De basis voor de machtiging en de periodieke verlenging hiervan is daarmee komen te vervallen. Met de intrekking van de Omroepwet¹⁶¹ en de inwerkingtreding van de Mediawet (Stb. 1987, 249)¹⁶² komt hierin pas op 1 januari 1988 verandering.¹⁶³

Het is de vraag in hoeverre sedert 1969 jaarlijks toestemming kan worden verleend voor de uitzendingen uit de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal, vallend onder de definitie van omroep in artikel 1 van de Omroepwet, zonder dat de overige bepalingen van deze wet in acht genomen lijken te worden. Met de opkomst van gemeenschappelijke en centrale antenne-inrichtingen doet zich bovendien (weer) de vraag voor, of de kerkdiensten vanuit Bloemendaal mogen worden doorgegeven. Door het ontbreken van voldoende gegevens kan niet worden ingegaan op de periode van 1948 tot 1988.

afgesloten: 7 november 1983¹⁶⁴

Noten

1.       Ned. Stcrt. 1923, 148; pag. 1 (cursivering RE).
2.       Nieuwe Rotterdamsche Courant, 27 maart 1924, avondblad D; pag. 2.
3.       Algemeen Handelsblad, 28 maart 1924, avondblad; pag. 9
4.       Zoals deze wet is gewijzigd bij de Wet van 21 maart 1919 (Stb. 130).
N.B. Tot de wetswijziging in 1928 (Wet van 12 mei 1928, Stb. 169) vielen alle 'omroep'-achtige activiteiten onder het gebruik van niet voor het openbaar verkeer bestemde radiotelegrafen en -telefonen.
5.       Algemeen Handelsblad, 20 april 1924, ochtendblad; pag. 3.
6.       Brief d.d. 29 april 1924 van de Directeur-Generaal der P en T aan de heer J.H. Monnik.
7.       Brief d.d. 21 mei 1924 van de Directeur-Generaal der P en T aan de Minister van Waterstaat; brief d.d. 24 mei 1924 van de Minister van Waterstaat aan de Directeur-Generaal.
8.       p/a den Heer Ds. J.G. Brussaard, Vijverweg 16 Bloemendaal.
9.       Algemeen Handelsblad, 15 juni 1924, ochtendblad; pag. 2.
10.     Radio Expres, 2 (1924), 43 (23 oktober); pag. 603-604.
11.     Cursivering RE.
12.     Algemeen Handelsblad, 18 januari 1925, ochtendblad; pag. 2.
13.     Algemeen Handelsblad, 8 februari 1925, ochtendblad; pag. 2.
14.     Algemeen Handelsblad, 5 maart 1927, avondblad; pag. 2.
15.     Algemeen Handelsblad, 25 december 1926, ochtendblad; pag. 2.
N.B. 25 december 1925 viel op zondag; over 1924 ontbreken nadere gegevens.
16.     De Telegraaf, 12 december 1925, avondblad; pag. 9.
17.     Sedert 1 juni 1925 Directeur-Generaal der P en T, later officieel aangeduid als Directeur-Generaal der PTT (KB 11 maart 1929, Stb. 74).
18.     Ambtsperiode van 4 augustus 1925 tot 8 maart 1926; opvolger van Ir. G.J. van Swaay.
19.     Beschikking van 7 oktober 1925, nr. 1.
20.     Het rapport van de commissie verscheen in juli 1926.
21.     Brief d.d. 2 september 1926 van de Directeur-Generaal der P en T aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
22.     Brief d.d. 17 november 1926 van de Directeur-Generaal der P en T aan de Nederlandsche Sein-toestellenfabriek te Hilversum.
23.     Algemeen Handelsblad, 5 maart 1927, avond-blad; pag. 2.
24.     Algemeen Handelsblad, 23 juli 1927, avondblad; pag. 2.
25.     Zie: Enserinck, A.A.M., De Nederlandsche radio-wetgeving geschiedkundig ontwikkeld, Alphen a/d Rijn, 1933; pag. 73. Het reglement treedt op 1 januari 1929 in werking.
26.     Bron: brief d.d. 27 juli 1932 van de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. Deze brief komt hieronder nog uitvoerig aan de orde.
27.     Met ingang van 1 januari 1930.
28.     Brief d.d. 27 juli 1932 van de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
29.     Ambtsperiode van 10 augustus 1929 tot 26 mei 1933; opvolger van Mr. H. van der Vegte.
30.     Brief d.d. 12 september 1932 van de heer J. Tanis aan de Minister van Waterstaat.
31.     Brief d.d. 16 oktober 1932 van de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
32.     Gerbrandy, P.S., Het vraagstuk van den radio-omroep, Kampen, 1934; pag. 9.
33.     Artikel 1, eerste lid, aanhef en onder 3, van dit besluit.
34.     Artikel 3, eerste lid (gedeeltelijk).
35.     Koninklijk Besluit van 15 november 1919 (Stb. 753).
36.     HDO (ANRO, AVRO), NCRV, KRO en VARA.
37.     Beschikking van 1 september 1926, nr. 9.
38.     Beschikking van 18 april 1928, nr. 8.
39.     Beschikking van 18 april 1928, nr. 7.
40.     Zie: Grutzner, C.C., Ordening van den Omroep in Europa, Alphen a/d Rijn, 1936; pag. 325 en 456.
Boer, J. de, Omroep en publiek in Nederland tot 1940, Leiden, 1946; pag. 29-36 en 60-71.
41.     Ingesteld bij Beschikking van 4 september 1911, nr. 10.
42.     Ingesteld bij Beschikking van 4 oktober 1920, nr. 11.
43.     Ingesteld bij Beschikking van 25 september 1923, nr. 6.
44.     Deze commissie is hierboven reeds genoemd.
45.     Ambtsperiode van 8 maart 1926 tot 10 augustus 1929; opvolger van Ir. M.C.E. Bongaerts.
46.     Boer, J. de, a.w.; pag. 81. Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1926-1927, 353, nrs. 1-3.
47.     Enserinck, A.A.M., a.w.; pag. 90 e.v.
48.     Amendement Droogleever Fortuyn.
49.     Amendement Van Dijk.
50.     Besluit van 11 juni 1928 (Stb. 201).
51.     Beschikking van 15 mei 1930, nr. 1.
52.     Artikel 2, tweede lid.
53.     Artikel 2, derde lid.
54.     Beschikkingen van 1 september 1926, nr. 9, en 18 april 1928, nr. 7.
55.     Officieel orgaan van de Gereformeerde Kerk te Delft.
56.     Brief d.d. 27 juli 1932 van de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
57.     Boer, J. de, a.w.; pag. 42-43.
58.     Daaraan is hierboven reeds aandacht besteed.
59.     Brief d.d. 16 oktober 1932 van de Minister van Waterstaat aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
60.     Boer, J. de, a.w.; pag. 34.
61.     Brief d.d. 17 juni 1934 van A. Houtakkers te Haarlem aan de Gereformeerde Omroep Bloemendaal.
          N.B. afschrift aan of p/a KRO, Amsterdam.
62.     Brieven d.d. 19 juni 1934 en 21 juni 1934 van de Katholieke Radio Omroep aan de Radioraad.
63.     Ambtsperioden van 26 mei 1933 tot 24 juni 1937; opvolger van Mr. P.J. Reymer.
64.     Brief d.d. 19 september 1934 van de Radio-Omroep contrôle-commissie aan de Minister van Binnenlandse Zaken.
65.     De reactie op de brief d.d. 19 september 1934 ontbreekt in het PTT-archief.
66.     Koninklijk Besluit van 3 juli 1930 (Stb. 272), artikel 2, eerste lid.
67.     Gewijzigd bij Koninklijk Besluit van 3 juli 1930 (Stb. 272).
68.     Brief d.d. 1 oktober 1934 van de Minister van Binnenlandse Zaken aan Ds. J.C. Brussaard.
69.     De brief van Minister Reymer is hierboven reeds besproken.
70.     Aanwezig in PTT-archief.
71.     Brief d.d. 9 maart 1935 van G. van der Perk aan de Minister van Binnenlandse Zaken.
72.     Beschikking d.d. 29 maart 1935.
73.     Brief d.d. 8 mei 1935 van de Directeur-Generaal der PTT aan de BERC te Amsterdam.
74.     Sluijter, M. Hoe het groeide. Ontstaan en Ontwikkeling der Radio-Centrales. In: Roorda, J. (red.), Handboek voor Radio-Centrales, 's-Gravenhage, 1940; pag. 30.
75.     Handelingen Tweede Kamer, 1931-1932; pag. 1535-1554.
76.     Grutzner, C.C., a.w.; pag. 463 e.v.
77.     Beschikking d.d. 27 december 1933, nr. 4.
78.     Beschikking d.d. 27 december 1933, nr. 4. Ook: Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1934-1935, 267, nr. 2; pag. 1, en Wet van 22 juli 1935 (Stb. 403).
79.     Grutzner, C.C., a.w.; pag. 434-436.
80.     Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1934-1935,          267, nrs. 1-3.
81.     Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1934 - 1935, 267, nr. 6; pag. 3.
82.     Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1934-1935, 267, nr. 7; pag. 6.
83.     Handelingen Tweede Kamer, 19 juni 1935; pag. 2030.
84.     Idem; pag. 2036.
85.     Idem; pag. 2036.
86.     Idem; pag. 2040.
87.     Idem; pag. 2040.
88.     Idem; pag. 2040.
89.     Idem; pag. 2040.
90.     Idem; pag. 2042.
91.     Idem; pag. 2043.
92.     Idem; pag. 2043.
93.     Idem; pag. 2043.
94.     Grutzner, C.C., a.w.; pag. 377.
95.     Koninklijk Besluit van 17 augustus 1935, Stb. 511.
96.     Verkijk, D., Radio Hilversum 1940-1945, Amsterdam, 1974; pag. 65.
97.     Adres d.d. 26 augustus 1946 van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
98.     Verordeningenblad 1940, 232.
99.     De zender te Hilversum en de korte-golfzenders te Huizen zijn in mei 1940 door de Nederlandse troepen opgeblazen.
100.   Brief d.d. 3 januari 1941 van de Directeur-Generaal der PTT aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
101.   Bespreking bij de Directeur-Generaal d.d. 8 januari 1941.
102.   Brief d.d. 21 januari 1941 van de Directeur-Generaal der PTT aan de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
103.   Brief d.d. 14 februari 1941 van het Moderamen der Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan het Hoofdbestuur der PTT.
104.   Brief d.d. 5 maart 1941 van de Directeur-Generaal der PTT aan de heer G. Veenstra, Secretaris van de Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
105.   (Interne) Nota betr. naasting zender Bloemendaal d.d. 3 april 1946 (HB PTT, Ec Adv.).
106.   Ir. M.H. Damme werd op 31 maart 1941 gepensioneerd; hij keerde terug van 5 mei 1945 tot 1 augustus 1945.
107.   Artikel 2, eerste lid, van deze verordening.
108.   Spreker is: "Chef 3". Bespreking betreffende omroepaangelegenheden etc. d.d. 24 februari 1941.
109.   Verordeningenblad 1941, 49.
110.   Bron: Brief d.d. 11 maart 1944 van het Moderamen der Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan het Hoofdbestuur der PTT.
111.   Adres d.d. 26 augustus 1946 van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
112.   Idem.
113.   Decreet d.d. 14 mei 1943, Verordeningenblad 1943, 48.
114.   Bron: Verkijk, D., a.w.; pag. 703 en 787. Brief d.d. 20 mei 1943 van Ds. H.M. Matter aan de Rundfunkbetreuungsstelle.
115.   Een reactie ontbreekt in het PTT-archief.
116.   Brief d.d. 22 september 1945 van het Moderamen der Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan het Hoofdbestuur der PTT.
117.   Bron: Brief d.d. 2 mei 1946 van de Directeur-Generaal der PTT aan de Secretaris van de Radio-Commissie van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
118.   Idem.
119.   (Interne) Nota betr. naasting zender Bloemendaal d.d. 3 april 1946 (HB PTT, Ec. Adv.).
120.   (Interne) Nota betr. naasting zender Bloemendaal d.d. 4 april 1946 (HB PTT, Jur. Adv.).
121.   w.g. Joh. C. Brussaard, Praeses Kerkeraad, (en) M.J. Vos, Vice Voorz. Radiocommissie.
122.   Koninklijk Besluit van 23 februari 1945 (Stb. F 11).
123.   Koninklijk Besluit van 18 juli 1946 (Stb. G 186).
124.   Koninklijk Besluit van 28 februari 1947 (Stb. H 63).
125.   Koninklijk Besluit van 27 februari 1948 (Stb. I 76)
126.   Ambtsperiode van 3 juli 1946 tot 7 augustus 1948; opvolger van Prof. Dr. G. van der Leeuw.
127.   Brief d.d. 17 april 1948 van de Directeur-Generaal der PTT aan Ds. J.C. Brussaard, praeses Kerkeraad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
128.   Ned. Stcrt. 1947, 31.
129.   Honderd veertig jaar gemeenten en predikanten van de Gereformeerde Kerken in Nederland, Z.pl., 1974; pag. 25 en 203.
130.   Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1947-1948, A Hfdst. VI, nr. 4 (Voorlopig Verslag); pag. 15.
131.   Bijl. Hand. Tweede Kamer, 1947-1948, A Hfdst. VI, nr. 6; pag. 47.
132.   Idem
133.   Handelingen Tweede Kamer, 11 december 1947; pag. 761.
134.   Handelingen Tweede Kamer, 12 december 1947; pag. 773.
135.   Idem; pag. 776.
136.   Idem; pag. 778.
137.   Ambtsperiode van 7 augustus 1948 tot 15 maart 1951.
138.   Minister L. Neher; ambtsperiode van 28 februari 1947 tot 1 maart 1948.
139.   Ambtsperiode van 3 juli 1946 tot 7 augustus 1948.
N.B. Belast met PTT-zaken van 3 juli 1946 tot 28 februari 1947 (als Minister van Verkeer) en van 27 februari 1948 tot 7 augustus 1948 (als Minister van Verkeer en Waterstaat).
140.   De brief is geadresseerd aan de - inmiddels vertrokken - Ds. J.C. Brussaard, praeses Kerkeraad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.
141.   In het concept van deze brief in het PTT-archief is de doorhaling zichtbaar.
142.   Brief d.d. 31 april 1948 van de Raad der Gereformeerde Kerk te Bloemendaal aan het Hoofdbestuur der PTT.
143.   Mr. P.G.W. Spitzen; ambtsperiode van 1 november 1948 tot 15 maart 1951.
144.   Prof. Dr. F.J.Th. Rutten. Zie: noot 137.
145.   Sedert 27 februari 1948 de Minister van Verkeer en Waterstaat. Zie: noot 125.
145a. De Raad van Beheer van NOZEMA heeft in augustus 1947 zijn werkzaamheden hervat. Bron: Bijl. Hand. Tweede Kamer 1947-1948, A Hfd. VI, nr. 6; pag. 46.
146.   Artikel 2, eerste lid, is met ingang van 10 februari 1954 weer van toepassing (KB 23 januari 1954, Stb. 30).
147.   Ned. Stcrt. 1947, 31; pag. 3-6.
148.   Ned. Stcrt. 1947, 31; pag. 6-7.
149.   Koninklijk Besluit van 13 mei 1969 (Stb. 211).
150.   "(...) voor den Nederlandschen radio-omroep".
151.   Koninklijk Besluit van 23 februari 1945 (Stb. F 11).
152.   Sedert 27 februari 1948. Zie: noot 122 t/m 125.
153.   Met ingang van 24 juli 1945; bij de opheffing van het Departement van Algemene Zaken op 23 februari 1945 is deze taak aanvankelijk overgenomen door de Minister van Binnenlandse Zaken. Zie: noot 151.
154.   Dr. J.J. Gielen.
155.   Ir. H. Vos.
156.   Brief d.d. 24 juli 1948 van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen aan de Minister van Verkeer en Waterstaat.
157.   Ned. Stcrt. 1947, 31; pag. 3-6
158.   Ned. Stcrt. 1947, 79.
159.   Beschikking van de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen d.d. 16 januari 1947. Ned. Stcrt. 1947, 31; pag. 6-7.
160.   Zie: noot 149.
161.   Op grond van artikel 166 van de Mediawet (Stb. 1987, 249).
162.   Koninklijk besluit van 23 december 1987 (Stb. 630).
163.   In artikel 161, eerste lid, van de Mediawet (Stb. 1987, 249) is bepaald:
"1. Het is de Kerkeraad van de Gereformeerde Kerk van Bloemendaal toegestaan een omroepprogramma voor de radio te verzorgen dat bestaat uit een weergave van kerkdiensten van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal. De uitzendingen zijn bestemd voor inwoners van de gemeente Bloemendaal."
164.   Met uitzondering van de opmerking over de intrekking van de Omroepwet (Stb. 1976, 176) en de inwerkingtreding van de Mediawet (Stb. 1987, 249) op 1 januari 1988.