OCenW
 
Ministerie van Onderwijs
Cultuur en Wetenschappen

Europaweg 4
Postbus 25000
2700 LZ  Zoetermeer
Telefoon  (079) 323 23 23
Telefax     (079) 323 23 20

www.minocw.nl

  Het College van B&W van de gemeente Nijmegen
Postbus 571
6500 AN  NIJMEGEN
 
   
Uw brief van Ons kenmerk
DGCA/DCE-U-97239
Contactpersoon Zoetermeer
24  JAN.  1997
 
Onderwerp
Herbouw Valkhofburcht
  Doorkiesnummer  
 
Geacht College,

In de raadsvergadering van uw gemeente van 12 juni jl. is in principe de bereidheid uitgesproken om mee te werken aan de plannen voor de herbouw van de Valkhofburcht. Er zijn nog geen formele procedures gestart, er is immers ook nog geen concreet plan. Niettemin is na eerdere brieven van zowel de Rijksdienst voor liet Oudheidkundig Bodem-onderzoek als de Rijksdienst voor de Monumentenzorg bezorgdheid over de ontwikkelingen uitgesproken.

Nu de planvoorbereiding een nieuwe fase ingaat, met wellicht aanzienlijke investeringen in tijd en geld, acht ik het niet verantwoord de formele vergunningaanvraag en bestemmigsplanprocedure af te wachten. Bij aanzienlijke projecten als liet onderhavige hecht ik aan een vroegtijdige betrokkenheid van mijn ministerie, beseffende dit de formele afhandeling de laatste fase van een langdurig proces is.

Het raadsbesluit waarin medewerkmg wordt uitgesproken aan het verder ontwikkelen van plannen voor de herbouw van de Valkhofburcht, baart mij grote zorgen. Het Valkhof is een lokatie van uitermate groot archeologisch en cultuurhistorisch belang. hetgeen onder meer tot uitdrukking komt in een drievoudige bescherming. Hoewel ik ervan overtuigd ben dat bescherming per definitie niet tot bevriezing mag leiden, meen ik dat er in dit geval geen ruimte is voor grootschalige initiatieven, ook met onder de noemer van historische reconstructie of inspiratie. In een bijlage bij deze brief wordt u over de achtergronden van mijn visie geïnformeerd.

Het spreekt vanzelf dat medewerkers van de ROB en de RDMZ te allen tijde bereid zijn mee te denken over verbetering van de potenties van liet Valkhof met behoud en gebruikmaking van de archeologische en cultuurhistorische waarden.


De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen,

w.g. A. Nuis


 
OCenW
 
 
  HERBOUW VALKHOFBURCHT - DE GEVOLGEN VOOR HET MONUMENT
"HET VALKHOF"


Het Valkhof geniet objectbescherming op basis van diverse onderdelen en maakt ruimtelijk onderdeel uit van het beschermde stadsgezicht Nijmegen.
Het terrein is als geheel tevens archeologisch monument.

Het belang van het archeologisch monument, van het monumentale. zichtbare Valkhof en van het gebied als beschermd stadsgezicht, en. direct in verband daarmee, de gevolgen van een eventuele herbouw van de burcht. komen hieronder aan de orde.

HET ARCHEOLOGISCH MONUMENT "HET VALKHOF"

De wettelijke bescherming

Het Valkhof en het aangrenzende Hunerpark/Kelfkensbos zijn in 1991 aangewezen als archeologisch monument in het kader van de Monumentenwet 1988. Het onderstaande heeft speciaal betrekking op het Valkhof.

Redenen voor de aanwijzing tot beschermd archeologisch monument

Binnen de archeologische monumenten in Nederland neemt het Valkhof een bijzondere plaats in. Het gebied herbergt, zo hebben waarnemingen en kleinschalige onderzoeken aangetoond, sporen uit verschillende perioden, namelijk de Bronstijd, vroeg- en laat Romeinse tijd, vroege en Late Middeleeuwen.
Op zich kan dit al reden genoeg zijn om een terrein als beschermd monument aan te Wijzen. Belangrijker echter is de aard van de bewoning en bebouwing, waar deze sporen van getuigen. Het gaat veelal niet om "gewone" nederzettingen, maar om verschijnselen die voor de hoofdlijnen van onze geschiedschrijving van buitengewone betekenis zijn.
Het is niet verwonderlijk dat dit markante gebied op de hooggelegen stuwwal, met het weidse uitzicht over de riviervlakten van Waal en Rijn, al vanaf de prehistorie een grote aantrekkingskracht heeft gehad. Dat zal ook de reden zijn waarom de bewoning en bebouwing in dit gebied zo bijzonder zijn.
Om de meest markante objecten te noemen:

  • Oppidum Batavorum, de bij Tacitus genoemde hoofdstad der Bataven in de le eeuw n. Chr.;
  • een romeins castellum uit de 4de eeuw;
  • een palts (paleis) van Karel de Grote uit de 8ste eeuw, enige malen verwoest maar in de 12de eeuw door keizer Frederik Barbarossa hersteld en verbouwd tot een imposante Staufische burcht.

    Voorts liggen in de bodem van het Valkhof nog verborgen:

  • een grafveld uit de late Bronstijd;
  • een nederzetting van de Merovingische elite uit de 5de tot in de 7de eeuw, compleet met grafveld;
  • de door de Graven van Gelre in de 13de en 14de eeuw versterkte en aangepaste versie van de Barbarossa-burcht.

    Van de 11de eeuwse fase van deze in oorsprong Karolingische palts rest nu nog de Nicolaaskapel; van de Barbarossa-burcht staat nog een deel van een vleugel van de oorspronkelijke woontoren of donjon en een deel van een muurtoren; gedeelten van de ringmuur en stadsmuur getuigen nog van de bouwactiviteiten in de 13de en 14e eeuw. Uit deze tijd dateert overigens, door de aanleg van de Voerweg, de "verdeling" van het plateau in het Valkhof enerzijds en het Kelfkensbos anderzijds.
    Van minstens even groot belang als deze zichtbare resten zijn de onzichtbare sporen uit het verleden, die nog in de bodem verborgen liggen.

    Archeologische monumenten in Nijmegen

    Het Valkhof/Kelfkensbos/Hunerpark is niet het enige archeologische monument in Nijmegen. Ook De Kleine Kopse Hof, Het Kops Plateau, het terrein achter het Canisiuscollege en het terrein PontMeyer zijn aangewezen als archeologisch monument.
    Hoewel de wettelijke bescherming er in principe toe zou moeten leiden dat de terreinen onaangetast blijven, heeft in al deze monumenten inmiddels meer of minder grootschalig archeologisch onderzoek plaatsgevonden. Aanleiding daarvoor waren over het algemeen plannen voor woningbouw, die het bodemarchief ernstig zouden aantasten. Deze ontwikkeling is onvermijdelijk. Niet alleen zijn de archeologische monumenten binnen het stadsgebied gelegen. ook hebben zij vaak een niet geringe omvang, waardoor liet wel heel moeilijk wordt ze geheel te vrijwaren van bebouwing.
    Om die reden heeft het Ministerie van WVC, later OC&W, regelmatig toestemming gegeven voor archeologisch onderzoek, dat door de ROB, de Universiteit van Nijmegen en sinds 1989 ook door de afdeling archeologie van de gemeente Nijmegen zelf in goed onderling overleg is uitgevoerd. Nijmegen heeft haar zorg voor het bodemarchief genoegzaam getoond, zowel door het aanstellen van gemeentelijke archeologen. als ook door bijvoorbeeld het voornemen het Kops Plateau voor een groot gedeelte als groengebied te willen bestemmen. Toch hebben de hierboven genoemde ontwikkelingen binnen het stadsgebied tot gevolg gehad dat het bodemarchief van Nijmegen, dat niet alleen van nationale, maar zelfs van internationale waarde is, verontrustend wordt aangetast.

    Ook het in het monument Valkhof/Hunerpark/Kelfkensbos wordt op dit moment archeologisch onderzoek gedaan, vanwege de bouw van het nieuwe Museum "Het Valkhof" en vanwege de aanleg van de parkeergarage Kelfkensbos. Bij de aanwijzing tot monument was deze ontwikkeling overigens al bekend; bij dit gedeelte van het monument diende de bescherming om het archeologisch onderzoek veilig te stellen, zoals ook aangegeven is in de beschrijving van het monument.
    Het Valkhof is nu het laatste gedeelte van een archeologische monument in het stedelijk gebied van Nijmegen, dat als één geheel nog relatief onaangetast is. Door de parkbestemming en door de dubbelbescherming door de RDMZ en ROB lijkt een bedreiging van het object bepaald niet voor de hand te liggen.

    HET VALKHOF ALS ZICHTBAAR CULTUURHISTORISCH ELEMENT

    De door de monumentenwet beschermde, zichtbare onderdelen zijn:

  • de 11de-eeuwse Nicolaaskapel,
  • de zgn. Barbarossa-ruïne, midden 12de-eeuws,
  • de noordwestelijke tufstenen muurtoren (12de-eeuws),
  • gedeelten van de in 1388-90 gebouwde ringmuur om het kasteel,
  • een gedeelte van de stadsmuur aan de zuid-oostzijde van het Valkhof met twee halfronde muurtorens (tweede kwart 14de eeuw).
  • en het park, de Valkhofheuvel, met beplanting en funderingsresten.

    De zichtbare fragmenten

    De consequenties van het herbouwen van de vrm. burcht voor de nog bestaande fragmenten zijn van materiële en immateriële aard.

    In materiële zin wordt de Nicolaaskapel niet aangetast. Deze zal als vrijstaand onderdeel blijven functioneren. De Barbarossa-ruïne zal zijn ruïneuze karakter verliezen omdat hij deel zal uitmaken van de burcht - zoals ooit het geval was. Er zullen tamelijk ingrijpende aanpassingen nodig zijn om de absis op zijn minst wind en waterdicht te maken en te laten aansluiten op de nieuwbouw. De vrij hoge mate van authenticiteit die de ritme dankzij terughoudende restauraties in het verleden bezit, komt hiermee in het geding.

    Indien de suggestie dat ook de ringmuur met muurtorens en poortgebouwen opgetrokken zullen worden, bewaarheid wordt. zullen de bestaande fragmenten van muren en torens hierin moeten worden opgenomen met dezelfde consequenties als met betrekking tot de Barbarossaruïne.

    Het park

    In de toelichting op het beschermde stadsgezicht is het Valkhof aangemerkt als behorend tot Zone A, de belangrijkste van drie zones die gewaardeerd zijn op basis van ruimtelijk-structurele en ruimtelijk-visuele kenmerken.
    Het Valkhof is het oudste park van Nijmegen en één van de oudste stadsparken van Nederland. Daarmee is het - afgezien van de waarde als afzonderlijk object - van belang voor de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandse stadspark. Bijzonder is dat in Nijmegen verschillende stadia uit die ontwikkeling ruimtelijk op elkaar aansluiten. De eind-19de-eeuwse park- en singelaanleg sluit via het Hunerpark aan op het rond 1800 tot park getransformeerde Valkhof Het Valkhof is als park dus een onderdeel van de samenhangende groenstructuur die de binnenstad omgeeft. Plattegronden en afbeeldingen van vóór 1940 laten zien dat de groenstructuur via liet huidige Ivensplein en de Veemarkt ook aan de westzijde tot aan de Waal doorliep en dus de hele binnenstad als liet ware omarmde.

    Het Valkhof is een van de lokaties waar de hoogteverschillen, die karakteristiek zijn voor de Nijmeegse binnenstad, het meest fysiek te ervaren zijn. De plek is openbaar toegankelijk. ligt hoog en er is een prachtig uitzicht op de omgeving, vooral op de Waal. Als grotendeels onbebouwde, maar van romantische accenten voorziene ruimte, verwijst de plek naar een pre- of vroeg-stedelijk stadium: het nog niet of nauwelijks gebouwde Nijmegen, De 'genius loci' is daarmee afhankelijk van eigenschappen die in trefwoorden als: hooggelegen, uitzicht. groen, openbaar en romantisch gevangen kunnen worden.

    De Romantiek

    De aanleg van het park gaat terug tot het eind van de 18de eeuw. Kort na de afbraak van de burcht kreeg de bekende landschapsarchitect J.D. Zocher sr. opdracht voor het ontwerpen van een park. Hierin moesten die fragmenten, die door toedoen van de gemeente ternauwernood voor sloop behoed waren, de centrale elementen vormen. De oorspronkelijke compositie van Zocher is door latere wijzigingen, in het bijzonder in 1833, niet goed meer herkenbaar. De romantische aanleg is in essentie evenwel nooit aangetast. integendeel zelfs versterkt. Een parkaanleg met slingerende paden, onverwachte effecten, gestoffeerd door enkele vervallen, middeleeuwse restanten. zijn de basisingrediënten van de laat 18de- en 19de-eeuwse, uit Engeland afkomstige opvattingen over landschapsparken. Overwoekerde ruïnes vormden daarvan het middelpunt, en wanneer deze niet voorhanden waren, schroomde men niet om ze als folies. als schijnruïnes op de cruciale plaatsen na te bouwen,

    Het werden plaatsen - liefst enigszins afgelegen - waartoe schilders en dichters zich aangetrokken voelde, waar men op zondagmiddag ging wandelen. luisterend naar muziek die uit de speciaal daartoe geplaatste koepel weerklonk. Het Valkhof was zo'n plaats bij uitstek. Ook daar werd (in 1826) een muziekkoepel geplaatst. De muren van de ruïne liet men opzettelijk begroeten ter verhoging van het romantisch effect. Het Valkhof is in de geschiedenis een nimmer aflatende inspiratiebron voor tekenaars en schilders geweest en kent een romantische beeldtraditie als weinig andere monumenten. Om de romantische betekenis van een plaats als het Valkhof, om de ideeën over verval, eindigheid, over grote heersers van weleer, over de toch altijd sterkere natuur, die op zo'n plaats gestalte hebben gekregen, te kunnen vatten, zou uitvoerig geciteerd moeten worden uit de gelijktijdige hoogtepunten van de romantische literatuur: Chateaubriands "religieuze harmonie van ruïnes" of uit Walter Scotts middeleeuwse ruïnes als decor van zijn historische romans. Maar misschien volstaan voor een goed begrip enkele regels van een anonieme wandelaar uit 1817, die zo ontroerd was dat hij een minuscuul boekje uitgaf over het Valkhof:

    Ik vestigde mijn oog op de zware neergestorte steenen bij den brok muurs der eerwaardige kapel, daar, uit het midden van de met mos begroeide ruïnen, de schim van het paleis gelijk als schijnt te verrijzen" en daartoe magtigste oppervorsten van dit wereld-gedeelte hunne kniên godsdienstig bogen.

    Het Valkhof als plaats van opkomst en vergankelijkheid van grote vorsten, dat is het literaire thema waarvan het bovenstaande citaat maar een enkel voorbeeld is. Een zware historische symboliek, waarvoor ook Napoleon niet ongevoelig was. toen hij zichzelf tot opvolger en overwinnaar van zijn Duitse voorgangers bestempelde door het plaatsen van een borstbeeld in de absis van deze meest noordelijke 'Rijnburcht'.

    Romantische parken niet ruïnes als pittoreske effecten hebben in Nederland nooit zo'n hoge vlucht bereikt als in Engeland. De voorbeelden die we nog hebben zijn bovendien schaars. De twee best bewaarde, waar de romantische betekenis nog volledig in stand is, zijn het Valkhof en het park met de kasteelruïne in Wijk bij Duurstede (waar de aanvraag voor de bouw van een restaurant op het kasteeleiland in hoger beroep werd afgewezen, omdat de romantische betekenis van kasteeleiland en park te zeer zou worden aangetast). De "wandelingen" en singels die Zocher en anderen ontwierpen langs de vervallen verdedigingswerken van vele steden. zoals in Utrecht. zijn uitingen van dezelfde romantische beleving van de geschiedenis.

    De monumentale waarde van het Valkhof beperkt zich niet tot de individuele fragmenten en het park op zich zelf, maar strekt zich uit tot de cultuurhistorische achtergrond. Dat is de romantische dimensie van een van de oudste landschapsparken met ruïnes in ons land, een plaats waar men kwam om het roemrijk verleden en vooral de vergankelijkheid daarvan te beleven en in beeld of in woord tot uitdrukking te brengen.

    GEVOLGEN VAN DE HERBOUW VALKHOFBURCHT

    Gevolgen voor het bodemarchief

    Het is onvermijdelijk dat de uitvoering van de burchtreconstructie de vernietiging van de archeologische sporen tot gevolg zal hebben, ook in het geval dat archeologisch onderzoek zal plaatsvinden.

    Gevolgen voor de zichtbare monumenten en het beschermd stadsgezicht

    Een van de uitgangspunten voor de herbouw is de handhaving 'voor zover mogelijk' van liet park. De nieuwbouw zal het park echter niets slechts aanzienlijk verkleinen, maar hoe dan ook in meerdere delen splitsen die geen relatie meer met elkaar zullen hebben. Ook de herbouw van de ringmuur impliceert nog eens een flinke aanslag op de omvang en inrichting van het park, Bovendien zal het gebouw een uitstraling hebben (ook letterlijk, nl. 's avonds) en een infrastructuur noodzakelijk maken met vergaande gevolgen: de essentie van het parkkarakter - een verstilde plek met een beladen historische symboliek - gaat dan volledig verloren. Burcht en park zijn tegenstrijdig: het park dankt zijn ontstaan aan de sloop van de burcht. Bij het park hoort een ruïne, bij de burcht hoort een versteende omgeving. Een gereconstrueerde burcht in een restant parkaanleg is een onbegrijpelijk antagonisme.

    De reconstructie van de burcht op zich zelf roept overigens de nodige vragen op. De gedaante van de burcht van 1797 was die van een langzaam gegroeid complex, bestaande uit bouwdelen uit verschillende perioden, opgetrokken in verschillende materialen van verschillende ouderdom. Een gereconstrueerde burcht toont een complex "aus einem Guss" met als enige referentie aan het verleden de vorm van de bouwmassa als historisch decor.


    CONCLUSIES

    De redenen waarom ik u dringend moet afraden het initiatief tot herbouw van de burcht gestalte te geven, zijn meervoudig.

    • De veelheid in archeologische perioden, maar vooral de aard van de bewoning en bebouwing van het Valkhof maakt dat hier sprake is van een archeologisch monument van meer dan nationale betekenis.

    • Door de herbouw van de burcht zal het nog aanwezige bodemarchief van het Valkhof definitief verdwijnen.

    • De archeologische monumenten in Nijmegen zijn - door de ontwikkelingen in het stedelijk gebied onvermijdelijk - ernstig aangetast of zelfs verdwenen. In het geval van het Valkhof is door de parkbestemming in combinatie met de dubbele bescherming van bovengrondse en ondergrondse monumentale waarden. én de status van beschermd stadsgezicht. sprake van een kansrijke situatie dit unieke en complexe monument te behouden.

    • De fragmenten van gebouwen, muren en torens zodanig in de nieuw te bouwen onderdelen worden geïncorporeerd. dat ze hun betekenis als autonome monumentale ruïnes zullen verliezen.

    • Van groot belang is de betekenis van liet park, zoals dat zich sedert het eind van de 18de eeuw heeft ontwikkeld. de herbouw van de burcht zal hoe dan ook een verstening van een groot deel van liet park betekenen. Dat houdt niet alleen een aantasting van het park zelf in, maar ook van de samenhangende groenstructuur als geheel. Park en burcht zijn onverenigbaar. De eerste dankt zijn ontstaan aan de afbraak van de laatste. Omgekeerd heeft de bouw van de burcht het einde van het park tot gevolg, in materiële en immateriële zin.

    • Realisering van de beoogde nieuwbouw zal het karakter van de plek teniet doen: de openbaarheid neemt af, de oppervlakte bebouwing neemt toe, rust wordt vervangen door lawaai en geruis. historische restanten met een romantisch karakter gaan op in een eigentijds historisch decor. Een muur sluit een deel van de heuvel af van de omgeving. Kortom. het Valkhof wordt een 'gewone' plek, met zalen, horeca, detailhandel in een groene omlijsting.

    • Het vaak geuite bezwaar dat het park een stille, afgelegen plek is. valt niet te ontkrachten. Wel is dit nu juist de essentie van het park. Overigens ligt het in de rede te veronderstellen dat met de komst van het nieuwe museum naar het Kelfkensbos het park aanzienlijk meer bezocht zal worden. Het bezoek zal dan in relatie met het museum door middel van een wandelroute gestimuleerd kunnen worden.

    In de afweging tussen behoud Valkhofpark en herbouw burcht acht ik de monumentale en cultuurhistorische belangen dermate zwaarwegend dat deze bovengeschikt zijn aan de wens tot het herscheppen van een (pseudo)-historisch beeld op commerciële basis.


    M. Krauwer, Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek
    M. Kooiman en A. de Vries, Rijksdienst voor de Monumentenzorg

  •